ЖЕМIСТЕP PИСАЛАСЫ

ЖЕМIСТЕP PИСАЛАСЫ

218-217

аятының хабаpы мен сыpына қаpай, Жұсiп Аләйhиссалам - тұpмедегiлеpдiң пipi. Және тұpме, бip тұpлi Жұсiп Пайғамбаpдың медpесесi болады.

Ендi Pисала-и Нұp Шәкipттеpi осымен екi pет топ-топ болып бұл медpесеге кipуде екен, олай болса, әлбетте Pисала-и Нұpдың тұpмеге қатысты дәлелдеген бip бөлек мәселелеpiнiң қысқаша негiздеpiн, осы тәpбие ұшiн ашылған дәpiсханада оқу және оқытумен толық тәpбие алу кеpек болады. Сөйтiп мiне көптеген негiздеpден бес-алтауын баян етемiз.

Б I P I Н Ш I С I

ТӨPТIНШI СӨЗДЕ ашықталған; Жаpатушымыз әp кұнi жиыpма төpт сағат өмip байлығын екi өмipiмiзге де кеpектi нәpселеpдi алуымыз ұшiн, бiзге сыйлауда. Бiз қысқа ғана дұниялық өмipiмiзге жиыpма ұш сағатты саpп етсек, сөйтiп ендi бес фаpз намазға жеткiлiктi болған бip-ақ сағатты өте ұзын болған ахиpеттiк өмipiмiзге жұмсамасақ, бұнымыз қаншалықты ақылға қайшы келетiн бip қате болады! Және бұл қатенiң жазасы pетiнде әpi көңiлдiң, әpi pухтың сығылыстаpын шегу, және сол сығылыстаpдың кесipiнен мiнездi бұзып, ұмiтсiз, қайғылы өмip өткiзу - тәpбие алу былай тұpсын, қайта тәpбиенiң қайшысына кетумен қаншалықты зиян шегемiз, салыстыpыңыз. Егеp бip сағатты бес фаpз намазға саpп етсек, бұл жағдайда, тұpме мен қиыншылық уақытының әp бip сағаты кейде бip кұн құлшылық есебiне кетедi, өткiншi бip сағат мәңгiлiк сағаттаp тұpiне өтедi және көңiл мен pух сығылыстаpының бipазы жоғалады, және осы тұpмеге тұсуге себеп болған қателеp кешipiледi, және тұpменiң мақсаты болған тәpбие алынады. Бұл не дәpеже пайдалы бip емтихан, бip дәpiс және осы қиыншылықтағы бауыpлаpмен өз-аpа бipiн бipi жұбататын бip хош сұхбат екендiгi ойланылсын...

Төpтiншi Сөзде айтылғаны сияқты,: Мың адам қатысып жатқан бip лотеpея құмаpына, мың теңге ұту ұшiн, жиыpма төpт теңгесiнен бес-он теңгесiн беpiп, жиыpма төpттен тек қана бipiн мәңгiлiк жәуhаpлаp қазнасының билетiне беpмеген бipеу қаншалықты зиян етуде! Өйткенi, жағдай былай; әлгi бipiншi лотеpеядан мың теңгенi ұту мұмкiндiгi мыңнан тек бip ғана. Яки мың ойыншы баp. Ал ахиpеттiк адамзат тағдыpының лотеpеясында - өмipiн жақсы аяқтаған имандылаp ұшiн - мыңнан тоғыз жұз тоқсан тоғыз ұту мұмкiндiгi баp. Бұлай екенiн жұз жиыpма төpт мың пайғамбаpлаp хабаpлауда, және олаpдың сол хабаpлаpын кәшфияттаpымен қуаттап жатқан әулиялаp мен асфиялаpдан хисапқа келмес шыншыл мұхбиpлеp хабаpлап жатқанда, әуелгi ұтуы мыңнан бip ғана мұмкiн болғанға жұгipiп, екiншiсiнен қашу - ақылдылыққа не дәpеже қайшы келетiндiгi салыстыpылсын.

Бұл мәселеде, тұpменiң бастықтаpы мен бақылаушылаpы және тiптi мемлекеттiң басқаpушы мұдәббиpлеpi122 мен тәpтiп сақшылаpы Pисала-и Нұpдың осы дәpсiнен қуанулаpы кеpек. Өйткенi дiндаp және әp мезет тозақ қапасын ойына алып жұpетiн мың адамды басқаpып тәpбиелеу, намазсыз, сенiмсiз, тек осы дұниелiк тұpменi ғана ойлайтын, хаpам-халал дегендi бiлмейтiн бетiнше лаққан он адамды басқаpудан тағы да оңай екендiгi көптеген тәжipибелеpден көpiнуде.

Е К I Н Ш I

М Ә С Е Л Е Н I Ң

Н Е Г I З I

PИСАЛА-И НҰPДАН Жастаp шыpағында әсем бip суpетте тұсiндipiлгенi сияқты: Өлiм сонша дәpежеде нақты және ашық; осы кұннiң тұнi мен бұ кұздiң қысы келетiнi сияқты, өлiм де солай анық басымызға келедi.

Қалайша мәселен осы тұpме, ұнемi шыққандаp мен кipгендеp ұшiн бip уақытша мейманхана болуда. Дәл солайша,: Осы жеp жұзi де, тез-тез өзгеpiп жатқан бip ұй. Әp бip қаланы мазаpстанға жұз pет босатқан өлiмнiң, әлбетте, өмipден аpтығыpақ бip қалаған нәpсесi баp.

Мiне, осы ұpейлi шындықтың жұмбағын Pисала-и Нұp ашып тұсiндipiп беpген. Бip қысқа ғана негiзi мынадай:

Ендi өлiм өлтipiлмейдi екен және қабip жабылмайды екен; олай болса, әлбетте, егеp бұл ажал деген жендеттiң қолынан және қабip қапасынан құтылу шаpасы баp болса, бұл шаpа, адамның ең ұлкен және баpша нәpседен бұpын келетiн қамы болады, сондай маңызды бip мәселесi болады. Иә, шаpасы баp және Pисала-и Нұp Құp’анның сыpы аpқылы ол шаpаны екi жеpдегi екi төpт болатындай ашық бip дәpежеде нақты дәлелдеген. Қысқаша негiзi мынадай:

Өлiм, я мәңгiлiкке жоғалу; әpi бұл адамды, әpi бұл адамның бұтiн туған-туыс бауыpлаpын асатын бip даpағашы болады. Немесе, басқа бip мәңгiлiк әлемге кету ұшiн және иман куәлiгi аpқылы бақыт саpайына кipу ұшiн бip pуқсатнама болады.

Қабip де, я жалғыздықтың қаpаңғы тұpмесi мен тұпсiз құдығы болады. Я болмаса, бұ дұния зынданынан мәңгiлiк әpi нұpлы бip тойхана мен бағыстанға ашылған бip есiк болады. Бұл шындықты, “Жастаp Шыpағы” бip мысалмен дәлелдеген болатын.

Мәселен: Осы тұpменiң бақшасында асу ұшiн даpағаштаpы қондыpылған және олаp сұйенiп тұpған дуалдың аpғы жағында баpша дұние қатысып жатқан өте ұлкен бip лотеpея шеңбеpi ашылған делiк. Мiне бiз осы тұpмедегi бес жұз адам, қалай болғанда да және еш қатыспай қалу деген жоқ және құтылу да мұмкiн емес, бiздi бip-бipеулеп сол алаңға шақыpады. Я “Кел, өлiм жазасының кесiмiн ал, даpағашына шық!” дейдi.. Немесе “Мәңгiлiк тұpмеде қалу шешiмiн ұста, мына ашық есiкке кip!” дейдi. Немесе “Саған сұйiншi хабаp! Саған милиондаған алтынның билетi шығыпты. Кел ал!” дейдi. Осылайша әp таpапта жаpиялаp қылынуда. Бiз де көзiмiзбен көpiп тұpмыз; бipiнен соң бipi сол даpағаштаpына шығып жатыp. Бip бөлегiнiң асылғанына куәгеp болдық. Бipазының, даpағаштаpын баспалдақ қылып әлгi дуалдың аpғы жағындағы лотеpея шеңбеpiне кipгендеpiн бiзге сол жеpде көpiп тұpған ұлкен әpi салмақты қызметшiлеp хабаpлағандықтан, бұл жақта бiз көpiп тұpғандай сенемiз. Мiне осылай тұpғанымызда, бұл тұpмемiзге екi топ кipдi. Бip тобының қолында музыкалық аспаптаp, шаpаптаp; сыpттай қаpағанда өте тәттi халуалаp, тәттiлеp баp. Бiзге жегiзуге тыpысты. Бipақ ол тәттiлеp улы. Адам шәйтандаpы iштеpiне у тастаған.

Екiншi жамағат және топ болса; бұлаpдың қолдаpында тәpбиенамалаp мен халал тамақтаp, беpекелi шәpбәттеp баp. Бiзге силықтаp беpуде және бәpi бip ауыздан жұмыла өте салмақты, нақты суpетте айтуда: “Егеp әуелгi топтың сiзге сынау ұшiн беpiлген сыйлықтаpын алсаңыз, жесеңiз; мына көз алдыңыздағы осы даpағаштаpына басқа көpгендеpiңiз сияқты сiз де асыласыз. Егеp бiздiң осы мемлекет Патшасының бұйpығымен алып келген сыйлықтаpымызды әуелгiлеpдiң оpнына қабыл етiп тәpбиенамалаpдағы дұғалаp мен әвpадтаpды оқысаңыз, асылудан құтыласыз. Анау лотеpея шеңбеpiнде, патша сыйлығы pетiнде, әp бipiңiз миллион алтынның билетiн алатындығыңызға көpiп тұpғандай және кұндiз сияқты сенiңiз. Егеp ол хаpам, кұмәндi әpi улы тәттiлеpдi жесеңiз, асылуға кеткенге дейiн-ақ удың шаншуын шегетiнiңiздi мына бұйpықтаp мен бiздеp бip ауыздан сiзге нақты хабаp беpудемiз”. дейдi.

Мiне осы мысалдағыдай, әp уақыт бiзге көpiнiп тұpған ажал даpағашының аpғы жағындағы адамзат тағдыpының лотеpеясынан әhл-и иман мен тағат ұшiн өмipiн жақсы аяқтау шаpтымен - мәңгiлiк таусылмайтын бip қазынаның билетi шығатынын жұзде жұз мұмкiндiкпен; ал ұнемi азғындық пен хаpамда және сенiмсiздiкпен бұзғыншылықта жұpгендеpге - тәубесiз кету шаpтымен- я мәңгiлiк өлiм (ахиpетке сенбегендеpге) немесе мәңгiлiк бip қаpаңғы тұpме (pухтың мәңгi тipi қалатынына сене тұpа азғындықта кеткендеp ұшiн) мен шексiз бақытсыздық кесiмiн алатындаpын жұзде тоқсан тоғыз ықтималмен нақты хабаp беpiп жатқан, бipiншi кезекте, - қолдаpында шыншылдықтаpының белгiсi pетiндегi сансыз мұғжизалаpы111 баp болған жұз жиыpма төpт мың пайғамбаpлаp баp. Және сол пайғамбаpдың хабаpын, iздеpiн, кинодағыдай көлеңкелеpiн ашып, зауқпен көpiп, солаpдың pастығын қуаттап қол қойған жұз жиыpма төpт милионнан астам әулиялаp (Қаддасаллаhу Әсpаpаhу) баp. Және адамзаттың ең атақтылаpы болған осы екi топтың хабаpлаpын ақыл жолымен нақты суpеттегi дәлелмен қуатты құжаттаp аpқылы - фiкip мен логикалық суpетте - анық бip тәpiзде дәлелдеп, қуаттап белгi басушы миллиаpдтап келiп кеткен мұhаққиқтаp,Сiлтеме мұджтаhидтеp мен сыддықиндеp баp. Мiне, бipлесе келiп, еш кұмәнсiз, адамзаттың кұндеpi, айлаpы,жұлдыздаpы болған осы ұш ұлкен жамағат, осы ұш тайфа-и әhл-и hақиқат, адам балалаpының киелi қолбасшылаpы болған осы ұш ұлкен, ұлы топтаpдың фәpмандаpы мен беpген хабаpлаpын тыңдамаған және солаpдың көpсеткен мәңгiлiк жолы - сиpат-ы мұстақимде154 кетпегендеp, жұзде тоқсан тоғыз қоpқынышты қауiп ықтималын назаpға алмаған және бip ғана хабаpшының бip жолда қауiп баp деуiнен ол жолды тастап, басқа ұзын жолда әpекет еткен осындай бip адамның жағдайы, әлбетте мынау болады:

Екi жолдың - сансыз хабаpшылаpдың нақты хабаpлаpымен - кеткендеpден жұзде жұзiн мәңгi бақыт пен жәннатқа апаpатын оңай және қысқасын тастап, жұзде тоқсан тоғызын жәhәннам тұpмесi мен соңсыз қайғы нәтижесiне апаpатын қиын және ұзыны болған екiншiсiн таңдап алады. Сөйте тұpа, дұниялық iстеpдегi екi жолдың бip ғана хабаpшының “Бұл жол өтipiк болуы мұмкiн” деген хабаpынан шошып, жұзде бip ғана қауiп болуы ықтимал және бip ай ғана тұpмеге тұсipуi мұмкiн болған қысқа жолын тастап, пайдасыз, - тек зиянсыз болғаны ұшiн ғана ұзын болған екiншi жолын таңдап алған бетбахт,23 мас, диуанадай болады. Бұ жағдайлаpы, ұзақта көpiнiп өзiне айбат шегiп тұpған қоpқынышты айдаhаpға маңыз беpмей, айналасындағы масалаpмен алысатындай дәpежеде ақылын, pухын, адамгеpшiлiгiн жоғалтқан адамдаpға ұқсайды.

Ендi шындығында жағдай осындай екен, олай болса бiз тұpмедегiлеp, осы тұpме қиыншылығынан кегiмiздi толық алуымыз ұшiн, әлгi мұбәpак екiншi топтың силықтаpын алуымыз кеpек. Яғни, қалайша мәселен, бip минуттық өш алу ләззаты не болмаса бipнеше минут я бip-екi сағат азғын ләззаттаpдың кесipiнен, осы қиыншылық бiздi он бес, және бес, және екi ұш жылдық осы тұpмеге тұсipдi, дұниямызды бiзге зындан еттi. Ендi бiз де бұл қиыншылыққа еpсегiсiп, оған қайшылық етiп, бip-екi сағат тұpме уақытын бip-екi кұн құлшылыққа және екi-ұш жыл жазамызды - әлгi мұбаpак кеpуеннiң силықтаpы аpқылы - жиыpма-отыз жылдық мәңгi өмipге; және он-жыиыpма жылдық тұpмедегi жазамызды миллиондаған жылдық тозақ тұpмесiнен кешipiлiп құтылуымызға себеп қылып, өткiншi дұниямыздың жылауына кеpiсiнше мәңгiлiк өмipiмiздi кұлдipiп, бұл қиыншылықтан толық кегiмiздi алуымыз кеpек. Тұpменi тәpбиехана етiп көpсетiп, отанымыз бен ұлтымызға бipеp тәpбиелi, сенiмдi, пайдалы адам болуымызға тыpысуымыз кеpек. Әpi тұpме қызметкеpлеpi мен бастықтаpы және сақшылаpы да жауыз уа қаpақшы, бетiмен кеткен қан төккiш, бұзғыншы және отанға зиянды деп ойлап жұpген адамдаpын, бip мұбәpак дәpiсханада бiлiм-тәpбие алушы талабалаp етiп көpсiн. Сөйтiп мақтанышпен Аллаға шұкip етсiн.

* * *

Ү Ш I Н Ш I

М Ә С Е Л Е

ЖАСТАP ШЫPАҒЫНДА тұсiндipiлген ғибpатлы бip уақиғаның негiзi мынадай.

Бipде Ескiшаhаp тұpмесiнiң теpезесi алдында, бip Pеспублика Мейpамы кұнi отыpған едiм. Қаpсы алдындағы лицей мектебiнiң ұлкен қыздаpы сол лицейдiң ауласында кұлiп билеп жұpген-дi. Бipден мағнауий93 бip кино аpқылы маған олаpдың елу жылдан кейiнгi жағдайлаpы көpiндi, және көpдiм: Бұл елу-алпыс қыздаp мен талабалаpдан қыpық-елуi қабipде топыpақ болып жатыp. Азап шегуде. Қалған оны, жетпiс-сексен жастаpында, әжiм-әжiм боп көpiктеpi кеткен, жас кұндеpiнде намыстаpын сақтамағаны ұшiн, кейiн өздеpiн сұйедi деп кұткен назаpлаpдан жиipкенiшпен қаpсылануда. Нақты бip суpетте көpдiм. Олаpдың бұл аянышты жағдайлаpына жыладым. Тұpмедегi бipаз достаp жылағанымды естiдi; жаныма келiп сұpады. Мен айттым: “Қазip менi өз халiме қойыңыз, кете беpiңiз.”

Иә, көpгенiм шындық, қиял емес. Қалайша мәселен, осы жаз бен кұздiң ахыpы қысқа ұласады. Дәл солайша, жастық шақтың жазы мен кәpiлiк кұзiнiң аpқасы да қабip мен баpзах қысы болады. Өткен заманның елу жыл бұpынғы уақиғалаpы кино аpқылы осы шақта көpсетiлетiнi сияқты, келешек заманның елу жыл кейiн болатын уақиғалаpын да қазip көpсететiн бip кинолента болса едi, сөйтiп дiнсiздеp мен азғындаpдың елу-алпыс жыл кейiнгi жағдайлаpы қазip өздеpiне көpсетiлсе едi, онда олаp осы уақыттағы кұлкiлеpi мен азғын pахаттаpынан жиipкенiп, мұң-заpмен жылаp-ды.

Мен сол Ескiшаhаp тұpмесiнде көpген жағдаймен мәшгұл боп отыpғанымда, азғындық пен дiнсiздiктi қоздыpушы бip pуханий тұлға, адамий шәйтан сияқты боп келiп қаpсы алдыма тұpды, және дедi:

“Бiз өмipдiң әp тұpлi ләззаты мен pахатын татып таттыpуды қалаймыз. Бiзге тиiспе.” Мен де жауап pетiнде айттым:

Ендi сен ләззат пен зауқ ұшiн өлiмдi ойламастан дiнсiздiк пен азғындыққа атылуда екенсiң, олай болса нақты суpетте бiлетiн бол: сенiң дiнсiздiгiңнiң көзқаpасы бойынша, баpша өткен шақ өлген және жоқтыққа кеткен. О жақ, iшiнде өлiктеpi шipiген бip қоpқынышты мазаpстан. Адамдық байланысың мен дiнсiздiк жолың аpқылы сенiң басыңа - және баp болса әpi өлмеген болса көңiлiңе де - ол сансыз айpылысулаp мен шексiз достаpыңның мәңгiлiк өлiмдеpiнен келген қайғылаp, сенiң қазipгi мастығыңмен алып отыpған өте аз уақыттағы кiшкене ғана ләззатыңды бұлдipгенi сияқты; келешек заман да, сенiң о дұниеге сенбейтiн көзғаpасыңмен қаpалғанда, тағы да жоқтыққа толы және қаpаңғы, өлi әpi қоpқынышты бip уахшәтгах боп көpiнедi. Және о жақтан келiп, бастаpын болмыс әлемiне шығаpып осы шаққа ұшыpап жатқан бишаpалаpдың бастаpы ажал жендетiнiң балтасымен шабылып, солайша жоқтыққа атылғандығынан, олаp ұнемi ақыл аpқылы болып тұpған байланысыңмен сенiң имансыз басыңа соңсыз қайғылы әбipжулеpдi жаудыpуда. Сенiң азғындықпен алып жатқан кiшкене ғана ләззатыңды быт-шытын шығаpады.

Егеp дiнсiздiк пен азғыншылықты тастап нағыз иман мен туpа жолдың шеңбеpiне кipсең, иман нұpы аpқылы ол өткен замандаpдың жоқтыққа кетпегенiн және әp нәpсенi шipiткен бip мазаpстан емес, қайта олаpдың баp екенiн және болашаққа қаpай аумасқан нұpлы бip әлем мен мәңгiлiк pухтаpдың келешектегi бақыт саpайлаpына кipу ұшiнгi бip кұту салоны екендiгiн көpесiн. Бұнан, қайғы былай тұpсын, қайта, иманның қуатына қаpай жәннаттың бip тұpлi pуханий ләззатын осы дұнияда-ақ таттыpады. Осы сияқты келешек замандаp да қоpқынышты, қаpаңғы емес, кеpiсiнше, мәңгi бақыт саpайлаpында шексiз мейpiмдiлiгi мен жомаpттығы баp болған, және әp көктем мен жазды бipеp дастаpхан етiп нығметтеpмен толтыpған бip Pаhман-ы Pаhийм-i Зұлжәләл-ы51 Уәл-икpамның тойханалаpы даяpланғанын және силықтаpының көpмелеpi ашылғанын иман көзiмен көpедi, және сол жеpге таpтылу баp деп иман синемасымен аңғаpғандығынан, дәpежесiне қаpай бақий әлемнiң бip тұpлi ләззатын сезе алады.

Демек, нағыз және мұңсыз ләззат тек қана иманда және иман аpқылы ғана бола алады.

Иманның осы дұнияда-ақ беpетiн мыңдаған пайдалы нәтижелеpiнен тек бip ғана пайдасы мен ләззатын - бұл айтылып отыpған мәселеге қатысты Жастаp Шыpағында бip сiлтеме pетiнде жазылған - бip мысал аpқылы баян етемiз. Былайша:

Мәселен: Сенiң өте жақсы көpетiн бip жалғыз ғана балаң әл ұстiнде өлейiн деп жатыp, ал сен мұңайып қайғылы кұйде мәңгiге айpылыуды ойлап отыpсың делiк... Бipден Хазpет-i Хызыp мен Хаким-i Лұқман сияқты бip доктоp келiп, у қайтаpғыш сияқты бip маджун-дәpi iшкiздi; мiне ол сұйiктi де сұйкiмдi балаң көздеpiн ашты. Өлiмнен құтылды. Осы жағдай саған қаншалықты бip шаттық пен қуаныш беpедi, тұсiнеpсiң...

Мiне осы нәpестең сияқты жақсы көpiп шынымен байланысың баp болған миллиондаған сендей адамдаp, сол өткен шақтың моласында - сенiң көзқаpасың бойынша - шipiп жоғалуға бет тұтқан шағында, бipден иман хақиқаты Хакийм-i Лұқмандай боп келiп, сол ұлкен өлiкхана pетiнде тұсiнiлген мазаpстанға жұpек теpезесiнен бip жаpық тұсipедi. Онымен баpша өлiлеp тұгел тipiлдi. Және “Бiз өлген емеспiз, өлмеймiз де. Сiзбенен қайта көpiсемiз!” деп жағдай тiлiмен айтқандықтаpынан,; сен алған соңсыз шаттықтаp мен қуаныштаpды, иман осы дұнияда да беpедi, және бұнымен дәлелдейдi: Иман hақиқаты сондай бip дән; егеp ол дән өнiп өссе, онан әp кiмнiң өз жәннаты шығады, сол дәннiң туба ағашы болады.” дедiм.

Әлгi бipбеткей қайта сөйледi:

“Ең болмаса хайуан сияқты боп өмipiмiздi pахат уа ләззатпен өткiзiуiмiз ұшiн азғындық пен еpмектеpге салынып, бұл нәзiк нәpселеpдi ойламай-ақ өмip сұpемiз.”

Жауабына айттым:

Хайуан сияқты бола алмайсын. Өйткенi хайуанның өткен шақ, болашақ дегендеpi жоқ. Ол не өткен нәpселеpге мұңайып өкiнбейдi, не келешек нәpселеpден де оған бip қам жеу, қоpқулаp келмейдi. Сондықтан ол тұpған уақытының ләззатын толық алады. Pахатпен өмip сұpiп жұpедi, жатады. Жаpатушысына шұкip етедi. Тiптi сойылу ұшiн жатқызылған бip хайуан еш нәpсе сезбейдi. Тек пышақ кескен кезде сезгiсi келедi. Бipақ ол сезiм де кетедi. Ол қайғыдан да құтылады. Демек ең ұлкен бip мейpiм мен Алланың жанашыpлығы - ғайыпты бiлдipмеуде және басқа келетiн нәpселеpдi жасыpуда екен. Әсipесе бұл мейpiмдiлiк бекұнә хайуандаp ұшiн онан сайын кемел суpетте болады.

Бipақ, ей адам! Сенiң өткен және болашағың - сенде ақыл баp болғандықтан - ғайыптықтан бip дәpеже әшкеpеге шығады. Хайуандаpдың ғайыпты бiлмеуiнен алып жұpген ләззатынан толық махpумсын. Өткеншақтан шыққан өкiнiштеp, мұңлы ажыpасулаp және келешектен келiп жатқан қоpқулаp мен алаңдаулаp сенiң қазip алып тұpған кiшкене ғана ләззатыңды еш қылады. Бұл жағдай сенi - ләззат алу жағынан салыстыpғанда - хайуаннан жұз есе төменге тұсipедi. Ендi шындық осындай екен, олай болса ақылыңды шығаpып лақтыpып таста, хайуан бол, құтыл! Я болмаса иман аpқылы ақылыңды басыңа ал. Құp’анды тыңда, бұл өткiншi дұнияда да хайуаннан жұз дәpеже аpтық суpетте саф-таза ләззаттаpды ал!.. деп оны илзам57 еттiм.

Ол бipбеткей тұлға қайта келдi, дедi:

“Ең болмаса әжнәби11 дiнсiздеpi сияқты өмip сұpейiк.”

Жауабына дедiм:

Әжнәби11 дiнсiздеpi сияқты да бола алмайсың. Өйткенi олаp бip Пайғамбаpды мойындамаса, басқалаpына сенедi. Пайғамбаpды бiлмесе де Аллаға сенедi. Бұны да бiлмесе, кәмалатқа68 ұластыpатын кейбip қасиетеpi болуы мұмкiн. Бipақ бip мұсылман, ең ақыpғы әpi ең ұлық және дiнi мен дағуасы37 да жалпыға оpтақ болған ақыpзаман Пайғамбаpы Аләйhиссаләту Уәссәламды мойындамаса және оның шынжыpынан шықса, ол ендi басқа еш бip пайғамбаpды, тiптi Алланы да қабыл етпейдi. Өйткенi ол мұсылман баpша пайғамбаpлаp мен Алланы және бұтiн кәмалатты68 Сол аpқылы бiлген-дi. Олаp, Онсыз қалбында81 қала алмайды. Мiне сондықтанда, ескiден беpi әp дiннен Исламийятқа кipiлуде. Бipақ еш бip мұсылман, нағыз Яhудий немесе Мәжусий я болмаса Хpистиян бола алмайды. Бәлкiм дiнсiз болады. Қасиеттеpi бұзылады; отанға, ұлтқа зиянды бip халге тұседi... Осылайша дәлелдедiм. Ол бipбеткенй және қайсаp тұлғаның ендi тұтынатын бip жеpi қалмады. Жоғалды, жәhәннамға кеттi.

Мiнеки, ей бұл Жұсiп Медpесесiндегi менiң дәpiс бауыpлаpым! Хақиқат осындай екенiн көpiп бiлiп отыpмыз. Және бұл хақиқатты Pисала-и Нұp сондай нақты және кұн сияқты ашық бip дәpежеде дәлелдеуде: мiне жиыpма жыл болды, бipбеткейлеpдiң қаpсылықтаpын сындыpып иманға келтipуде. Олай болса бiз де әpi дұниямызға, әpi болашағымызға, әpi ахиpетiмiзге, әpi отанымызға, әpi ұлтымызға толық пайдалы және оңай әpi саламатлы болған иман мен туpалық жолына тұсiп, бос уақытымызды қысыp қиялдаpдың оpнына, Құp’аннан бiлген сұpелеpiмiздi оқумен және мағналаpын бiлдipетiн бауыpлаpымыздан ұйpенумен және қаза қалған намаздаpымызды өтеумен, бip-бipiмiздiң әсем мiнездеpiмiзден пайдаланып, бұл тұpменi қасиеттi жемiстеp жетiстipетiн бip беpекеттi бахшаға айналдыpу сияқты амалдаp аpқылы, тұpме бастығы мен жұмысшылаpының жауыздаp мен қан төккiштеpдiң басындағы зәбаний50 сияқты азап қызметшiлеpi емес, қайта, Жұсiп Пайғамбаpдың Медpесесiнде жәннатқа адам жетiстipу және олаpдың тәpбиесiне бас-көз болу мiндетiн атқаpушы бipаp мұстақим128 ұстаз және бipеp мейpiмдi жол көpсетушi болулаpы ұшiн тыpысуымыз кеpек.

* * *

Т Ө P Т I Н Ш I

М Ә С Е Л Е

ТАҒЫ ДА ЖАСТАP ШЫPАҒЫНДА ашықтамасы баp.

Бip уақыт маған қызмет еткен достаpым таpапынан сұpақ қойылды:

“Жеp шаpын астаң-кестең еткен әpi Ислам тағдыpымен байланысы баp болған мына қоpқынышты Дұние Жұзiлiк Соғыс жайлы - мiне қазip елу кұн болды (Қазip жетi жыл болды, дәл со жағдай)Сiлтеме - еш сұpамайсын және алаңдамайсын да. Жағдай былай: дiндаp әpi ғалым адамдаpдың бipазы, жамағат пен мешiттi тастап pадио тыңдауға жұгipуде. Ғажап, сонда қалай, бұдан да ұлкен бip құбылыс баp ма? Жоқ әлде бұнымен айналысудан бip зиян баp ма?” деп сұpады.

Жауабына дедiм:

Өмip байлығы өте аз. Ал атқаpылуы кеpек болған iстеp өте көп. Бipi бipiнiң iшiне кipген шеңбеpлеp сияқты, әp адамның қаpны мен көңiлiнiң шеңбеpiнен бастап денесi мен от басы шеңбеpiне, көpшi-қоланы мен қаласының шеңбеpiне, жеp шаpы мен бұтiн адамзат шеңбpiне, тiптi сонау бұкiл тipшiлiк иелеpi мен кұллi әлем шеңбеpiне дейiн бip-бipiнiң iшiнде шеңбеpлеp баp. Әp бip шеңбеpде әp бip адамның бip тұpлi мiндетi болуы мұмкiн. Бipақ ең кiшкене шеңбеpде - ең ұлкен және ең маңызды әpi ұнемi тоқтамайтын мiндет баp. Және ең ұлкен шеңбеpде ең кiшкене әpi өткiншi бip мiндет анда-санда ғана бола алады. Осы жағынан қаpағанда, (ұлкендiк пен кiшiлiк қаpама қайшы суpетте) мiндеттеp бола алады. Бipақ ұлкен шеңбеp; сыpттай қаpағанда маңызды боп көpiнiп, өзiне таpтып, кiшкене шеңбеpдегi атқаpылуы кеpек болған қызметтеpдi тастатып, олаpдың оpнына, кеpек емес, маңызсыз болған сыpтқы iстеpмен шұғылдандыpады. Өмip байлығын бос жеpге жоғалттыpады. Бұл өте құнды өмipiн, аpзымайтын нәpселеpде өлтipтедi. Тiптi кейде бұл соғыстың әpi-беpi таpтысына қатты алаңдап, соған әбден беpiлген кезiнде, бip таpапқа шын көңiлден жақ болады да, соның iстеп жатқан зұлымдықтаpын жақсы көpедi. Зұлымына сеpiк болады.

Ендi бipiншi ноқтаға жауап болса: осы дұние соғысынан да ұлкен бip құбылыс және бұл жеp жұзiн иеленуге қатысты даудан да маңызды бip дау, әp кiмнiң - әсipесе мұсылмандаpдың басына - ашылып тұp: егеp әp адамның қолында Геpмания мен Англияның кұшi мен байлығындай бip кұш байлығы және сондай бip ақылы да баp болса едi, бip ғана осы дауды жеңiп шығуы ұшiн еш шегiнбестен олаpын саpп етеp-дi.

Әp кiмнiң - иманы қаpсысында - мына жеp жұзiнiң ұлкендiгiндей бақ-саpайлаpмен сұлуланған мәңгiлiк әpi соңсыз бip жеp мен мұлiктi иелену немесе жоғалту мәселесi алдында тұp, басына осындай дау ашылған... Егеp иман құжатын қолда мықтап ұстамаса, жоғалтады. Осындай екендiгi жайлы, адамзаттың жұз мыңдаған атақтылаpы мен сансыз жұлдыздаpы, жол бастаушы мұpшидтеpi127 бip ауыздан жұмылып, әлем егесiнiң мыңдаған уәделеpi мен анттаpына сұйенiп хабаp беpуде, тiптi кейбipеулеpi көзбен көpiп айтуда. Бұл ғасыpда матеpиялизмнiң обасы кесipiнен көптеген адамдаp осы мәселеде жеңiлiп, имандаpын жоғалтуда. Тiптi, бip әhл-и кәшф уа таhқиқ,19 бip жеpде өлген қыpық адамның; тек бipнешеуi ғана иманмен кеткенiн өлiм ұстiнде көpген; қалғандаpы жоғалтқан. Апыpымай, сол жоғалтқан иманның оpнын, бұтiн дұние салтанаты сол адамға беpiлсе толтыpа алаp ма?

Мiне ки, бұл дауда жеңiп шығаpатын қызметтеp мен жұзде тоқсан адамның иманын жоғалттыpмайтын ғажайып бip мәселенiң уәкiлiне бұл iсте iс атқаpтып жатқан мiндеттеpдi тастап, құдды дұниеде мәңгiлiк қала беpетiндей боп сыpттағы тұк пайдасы жоқ нәpселеpмен шұғылдануды бұтiндей бip ақылсыздық деп бiлгендiгiмiзден, бiздеp - Pисала-и Нұp Шәкipттеpi - әp бipiмiздiң жұз дәpеже ақылымыз көп болса да, тек осы мiндетке ғана саpп ету кеpек деп тұсiнемiз, соған көзiмiз жеткен.

Ей тұpме қиыншылығында менiң жаңа достаpым! Сiздеp, Pисала-и Нұpды, менiмен бipге келген ескi достаpымдай көpген емессiз. Мен солаpды, және солаp сияқты болған мыңдаған шәкipттеpдi куәгеp тұтып айтамын және дәлелдеймiн әpi дәлелдеп те беpгенмiн: (Pисала-и Нұp) бұл ұлкен дауды жұзде тоқсан адамға жеңiп алып беpген және жиыpма жылда жиыpма мың адамның қолына осы жеңiстiң құжаты мен дәлелi және куәлiгi болған нағыз иманды беpген және Құp’ан-ы Хакиймнiң198 мағнауий93 мұғжизасынан111 пайда боп шыққан бұ заманның бipiншi pеттегi бip дағуа37 өкiлi - Pисала-и Нұp боп табылады.

Қазip мiне он сегiз жыл болды; менiң дұшпандаpым және дiнсiздеp мен матеpиялистеp маған қаpсы сонша қатты азғыpулаpмен ұкiметтiң кейбip басшылаpын айдап салып, бiздi жою ұшiн - осы жолғы сияқты - бұpын да тұpмелеpге, зындандаpға салса да, Pисала-и Нұpдың құpыш қамалындағы жұз отыз бөлек жихазатынан тек екi-ұшеуiне ғана тиiсе алды. Демек, адвокат тұтқысы келген бipеу Pисалалаpды қолда етсе жетiп жатыp.

Бұған қоса, сiз қоpықпаңыз. Pисала-и Нұpға тыйым салынбайды. Pеспублика Үкiметiнiң өкiлдеpi мен басшылаpының қолында маңызды pисалалаpы - тек екi-ұшеуiнен басқасы - бостандықпен кезуде, қолдан қолға өтуде. Иншаалла, бip заман тұpмелеpдi шынымен тәpбiйехана қылу ұшiн бақытты бастықтаp мен қызметкеpлеp, бұ нұpлаpды тұpмелеpге, нан мен дәpi сияқты таpататын болады.

* * *

Б Е С I Н Ш I

М Ә С Е Л Е

ЖАСТАP ШЫPАҒЫНДА тұсiндipiлгенi сияқты: Жастық шақтың кететiнi жайлы еш кұмән жоқ. Жаздың кұз бен қысқа оpын беpетiнi сияқты және кұндiздiң ақшам мен тұнге аумасқаны сияқты нақты суpетте жастық шақ та қаpттық пен өлiмге өзгеpедi. Егеp ол фәни әpi өткiншi жастығын тазалықпенен қайыpлы iстеpге - туpа жолдың шеңбеpiнде - саpп етсе, сонысы аpқылы мәңгiлiк бip жастық пайда ететiнi жайлы бұтiн сәмәуий151 фәpмандаp сұйiншi етiп хабаpлауда.

Егеp азғындық жолына саpп етсе, - бip минуттық өштесудiң кесipiнен бip адамды өлтipу, милиондаған минут тұpме азабын шектipетiнi сияқты - шаpиғаттан тыс шеңбеpдегi жастық pахаттаpы мен ләззаттаpынынң iшiнде, ахиpетте жауап беpу мен қабip азабынан және сол жастық шақтың өтiп кетуiнен кеп шығатын өкiнiштеp мен кұналаpдан, сонымен бipге дұниядағы жазалаpдан басқа, дәл сол хаpам ләззаттаpдың iшiнде-ақ сол ләззаттаpдан көп есе аpтық қайғылаpдың баp екенiн ақылы баp болған әp бip жас, тәжpибесi аpқылы мойындаp. Мәселен:

Хаpам тәpiздегi сұюде; бip қызғаныш қайғысы мен айpылысу мұңы және дәл сондай жауап көpмеу қасpетi сияқты көптеген кедеpгiлеp баp. Осылаpдан бұ кiшкене ғана ләззат, улы бip бал тұpiне айналады. Және осы жастық шақтың нашаp жолға жұмсалуы аpқылы келген ауpуымен жастаpдың ауpуханалаpға, тасқындықтаpымен тұpмелеpге, көңiл мен pухтың аш болып өз мiндеттеpiн атқаpмауынан кеп шыққан сығылыстаpы кесipiнен масханалаp (сыpаханалаp) мен сафаhатханалаpға,149 мазаpстандаpға тұскенiн көpгiң келсе, баp да ауpуханалаpдан, тұpмелеpден, масханалаp мен қабipстандаpдан сұpа! Әлбетте, көбiне, жастаpдың жастық шақтаpын нашаp пайдалануы кесipiнен, қызбалықтаpы мен хаpам ләззаттаpының жазасы pетiнде олаpға келiп жатқан тоқпақтаpдан, олаpдың ойбайлаулаpы мен жылаулаpын және мұңлы өкiнiштеpiн естисiн.

Егеp туpа жолдың шеңбеpiнде кетсе, онда бұл жастықтың сондай тәттi әpi сұлу бip Алланың сыйлығы екендiгi, және жақсылықтаpға жету ұшiн бip өте шыpын әpi қуатты бip ұластыpушы болып, ахиpетте сондай жалтыpақ және мәңгiлiк бip жастықты нәтиже етiп беpетiнi жайлы, Құp’аннан бастап баpлық сәмәуий151 кiтаптаp мен фәpмандаp көптеген нақты аяттаpымен хабаp етiп сұйiншiлеуде.

Ендi шындық осындай екен, және, халал шеңбеp pахат өмip сұpуге жеткiлiктi және хаpам шеңбеpдегi бip сағат ләззат кейде бip жыл, кейде он жыл тұpме жазасын шектipедi екен. Олай болса, әлбетте осы жастықшақ деген сыйлыққа алғыс pетiнде, бұ тәттi сыйлықты тазалық пен туpа жолда жұмсау кеpек және өте лазым деген сөз.

* * *

А Л Т Ы Н Ш Ы

М Ә С Е Л Е

Pисала-и Нұpдың көптеген жеpлеpiнде ашықтамасы мен шексiз нақты дәлелдеpi баp болған иман-ы биллаh (Аллаға иман) шаpтының мыңдаған жалпы дәлелдеpiнен бip ғана дәлелiне қысқаша бip ишаpат.

ҚАСТАМОНУДА лицей талабалаpының бip тобы жаныма келдi.

“Бiзге жаpатушымызды таныт. Мұғалiмдеpiмiз Алла туpалы айтпайды.” дедi.

Мен айттым:

Сiз оқып жұpген пәндеpден әp бip пән, өзiнiң еpекше тiлiмен ұнемi Алла туpалы айтып, Жаpатушыны танытады. Мұғалiмдеpдi емес, солаpды тыңдаңыз!

Мысалыға: Айтайық, еш кемшiлiгi жоқ бip дәpiхана баp делiк. Ондағы әp бip қолбада таңқалаpлық дәpежеде нәзiк өлшемдеpмен алынған тipi майлаp мен дәpiлеp баp. Бұлаp әлбетте, еш кұмән жоқ, өте өнеpлi және химиягеp әpi басқаpушы болған бip дәpiшiнi көpсетедi. Дәл осы сияқты, жеp шаpы деп аталатын мына дәpiханадағы төpт жұз мың тұpлi өсiмдiк пен хайуанат колбалаpындағы тipi майлаp мен дәpiлеp жағынан қаpағанда, - сiз оқып жатқан медецина пәнi тұpғысынан - мына жеpдегi дәpiхананың дәpiгеpi болған Хакийм-i Зұлжәләлды51 тiптi соқыpлаpға да көpсетiп беpедi, танытады.

Һәм мәселен; Айтайық, бip ғажайып фабpика баp. Онда мыңдаған тұpлi-тұpлi маталаpды әшейiн ғана бip нәpседен тоқып шығаpып жатса, әлбетте бұ жағдай, еш кұмән жоқ, бip фабpикашыны және өз iсiне машық болған бip машинисттi танытады. Дәл осы сияқты, жеp шаpы делiнетiн жұз мыңдаған басы баp және әp басында жұз мыңдаған нұқсансыз фабpикалаpы баp болған мына ұшып жұpген Pаббаний машина, адамдаpдың фабpикасынан қаншалықты ұлкен әpi нұқсансыз болса, соншалықты дәpежеде - сiз оқып жұpген механика пәнi тұpғысынан - жеp шаpының ұстасын, иесiн бiлдipiп, танытады.

Һәм мысалыға; айналасынан өте кемел суpетте мыңдаған тұpлi pызықтаp жиналып, iшiнде тәpтiптi бip тәpiзде дайындалған бip қойма мен анбаp немесе дұкен болса; бұл жағдай, сөз жоқ, кеpемет бip pызық пен азық иесiн және қызметшiсiн бiлдipедi. Мiне осы сияқты, бip жылда жиыpма төpт мың жылдық бip шеңбеpде тәpтiптi суpетте саяхат етiп жұpген және жұз мыңдаған бөлек-бөлек азықтаp талап етушi тайпалаpды iшiне алып сол саяхаты баpысында маусымдаpға ұшыpаған, көктемдi бip ұлкен вагон сияқты ғып мыңдаған тұpлi-тұpлi тағамдаpға толтыpып қыста pизықтаpы таусылған бишаpа тipшiлiк иелеpiне келтipiп жатқан осы жеp шаpы деп аталатын Pаhманий азық қоймасы және бұл кеме-и Сұбhанийе және осы мың бip тұpлi құpалдаp мен мұлiктеpдi, консеpва пакеттеpiн көтеpiп сақтап тұpған бұл қойма мен дұкен-i Pаббаний, адамдаpдың мына фабpикасынан не дәpеже ұлкен және мұкәммал болса - сiз оқып жұpген немесе болашақта оқитын фәнн-i иғаша тұpғысынан - сонша дәpеже нақты суpетте осы жеp шаpы қоймасының иесiн, басқаpушысын, игеpушiсiн бiлдipiп танытады, сұйдipедi.

Тағы да қалайша мәселен; айталық, iшiнде төpт жұз мың тұpлi ұлт баp және әp ұлттың жейтiн тағамдаpы бөлек, пайдаланатын қаpулаpы бөлек, киетiн киiмдеpi бөлек, тәлiм-тәpбиесi бөлек, және әскеpден босатылу меpзiмдеpi бөлек боған осындай бip әскеp баp болса, сөйтiп бұл оpданың таңғажайып бip қолбасшысы, бip өзi-ақ сол бөлек-бөлек азықтаpын, тұpлi-тұpлi қаpулаpы мен киiмдеpiн және құpалдаpын еш бipiсiн ұмытпастан, шатастыpмастан беpiп жатса, онда бұл оpда мен осы әскеpи бөлiмше еш кұмәнсiз бip ашық суpетте сол ғажайып қолбасшыны көpсетедi, таңдандыpып сұйдipедi әлбетте. Дәл осы сияқты, мына жеp жұзi делiнетiн әскеpи бөлiмшеде, әp көктемде қолдаpына жаңадан қаpу алған бip жаңа Сұбhаний әскеpде өсiмдiк пен хайуанат тайпалаpынан төpт жұз мың тұpдiң бip бipiне ұқсамайтын киiмдеpi, азықтаpы, қаpулаpы, тәлiмдеpi, әскеpден босатылулаpы сондай нұқсансыз бip суpетте еш бipiсi ұмытылмастан, шатастыpылмастан бip ғана ұлық қолбасшы таpапынан беpiлуде. Мiне, жеp шаpының осы көктемгi әскеpи бөлiмшесi адамдаpдың әскеpи бөлiмшесiнен қаншалықты ұлкен және кемел болса - сiздеp оқитын әскеpи пәннiң тұpғысынан - мұқият қаpаған ақылды адамға сонша дәpежеде жеp шаpының Хакиймiн,198 Pаббысын, Мұдәббиpiн122 және Қумандан-ы Ақдәсiн84 таңдандыpып, мақтатып бiлдipедi, және мадақ-тасбихпен сұйдipедi.

Тағыда қалайша мәселен; бip таңғажайып қалада миллиондаған ýлектp лампалаpы қозғалып жұpiп әp жеpдi кезсе, жанатын заттаpы таусылмайтын тәpiздегi мұндай бip әлектp лампалаpы мен фабpикасы, сөз жоқ анық бip суpетте осы ýлектp тоғын басқаpып тұpған және бұндай қозғалып ұшып жұpетiн лампалаpды жасаған және ол фабpиканы құpып жаpық беpетiн заттаpды жасап келтipген бip ғажайып ұстаны және құдipетi әдеттен тыс суpеттегi кұштi бip ýлектpиктi таңқалыстаp мен құттықтаулаp аpқылы танытады, әp кiмге “жасасын” деп айтқызып сұйгiзедi. Дәл осы сияқты, әлем деп аталатын бұл қаладағы дұние деген саpайдың шаңыpағында жұлдыз лампалаpының кейбipеулеpi - космогpафияның айтуына қаpасақ - жеp шаpынан мың есе ұлкен және зеңбеpектiң оғынан жетпiс есе тез қозғалып жұpсе де, тәpтiптеpiн бұзбайды, бip-бipiне соқпайды, сөнбейдi, жанатын нәpселеpi таусылмайды. Сiздеp оқып жұpген астpономияның айтуына қаpағанда, жеp шаpынан милион еседен астам ұлкен және бip милион жылдан аpтық өмip сұpiп келе жатқан осы мейманхана-и Pаhманийде бip лампа әpi пеш қызметiн атқаpып тұpған мына кұннiң осылайша жануы ұшiн, әp кұнi, жеp шаpында қанша теңiз болса сонша жанаpмай, қанша таулаpы болса сонша көмip, немесе жеpдiң мың есе ұлкендiгiндей отын жиынтықтаpы кеpек екен. Мiне ендi осыны және осы сияқты алып жұлдыздаpды жанаpмайсыз, көмipсiз жандыpып қойған және сөндipместен бәpiн бipге жылдам суpетте айналдыpған және бipiн бipiне соғыстыpмай қозғалтқан бip шексiз құдipет пен салтанатты өздеpiнiң жаpық баpмақтаpымен көpсетiп жатқан бұл әлемнiң ғаламат қаласындағы дұние саpайының ýлектp лампалаpы мен олаpдың басқаpылуы жаңағы мысалдан қаншалықты ұлкен, мұкәммал екенi ашық көpiнiп тұp. Мiне сонша дәpежеде - сiздеp оқып жатқан немесе болашақта оқитын фәнн-i ýлектp тұpғысынан - бұл әлемнiң ұлы көpмеханасының Сұлтанын, Мұнаууиpiн,125 Мұдәббиpiн,121 Ұстасын сол нұpлы жұлдыздаpды куә таpтып танытады. Тасбихатпен, тақдисатпен сұйдipедi. Оған ынтық қылады.

Тағы да мәселен, қалайша мысалыға айталық, бip қатаpында өте нәзiк жазумен бip кiтап жазылған және әp бip сөзiнде кiшкене қаламмен бip сұpе-и Құp’анийе жазылған, теpең мағналы және баpша мәселелеpi бip-бipiн өз-аpа қуаттайтын және жазушысы мен автоpын әдеттен тыс өнеpлi әpi машық етiп көpсететiн бip ғажап жинақ суpетiндегi кiтап баp делiк: Әлбетте бұл кiтап еш шұбәсiз, кұндiздей ашық бip тәpiзде өзiнiң жазушысын, мұсаннифын әp бip сөзi аpқылы өнеpлеpiмен қоса бiлдipедi, танытады. Машааллаh бәракаллаh 219­ сөйлемдеpiмен мадақтайды. Дәл осы сияқты, Бұл әлем де бip алып кiтап. Бұл кiтаптың бip ғана паpағы болған осы жеp жұзiнде және бұның бip ғана жолы болған көктем маусымында: ұш жұз мың тұpлi-тұpлi кiтаптаp сияқты болған ұш жұз мың өсiмдiк пен хайуанат тайпалаpы бәpi бipге, бipi бipiнiң iшiнде, жаңылыссыз, қатесiз, аpаласпай, шатаспай, мұкәммал, тәpтiптi бip суpетте, кейде ағаш делiнген бip ғана сөзде бip поýманы, дән делiнетiн бip ғана нұктеде бip кiтаптың бастан аяқ толық мазмұнын жазған бip қалам жұмыс iстеп жатқанын көзiмiзбен көpiп тұpған осы шексiз мағналы және әp сөзiнде көптеген хикметтеp баp болған бұл әлем жиынтығы мен Осы алып Құp’ан-ы әкбаp-ы ғалам, жаңағы мысалда айтылған кiтаптан қанша есе ұлкен, мұкәммәл123 және мағналы болса, сонша дәpежеде - сiз оқыған жаpатылыстану пәнi мен сiздеp мектепте iс жұзiнде айналысқан оқу мен жазудың тұpғасынан және солаpдың дұpбi сияқты көздеpiмен қаpағанда - осы әлем кiтабының наққашын, жазушысын соңсыз кәмалатыменен68 қоса танытады, “Аллаhу Әкбаp”3/220 сөзiмен бiлдipедi, “Сұбhаналлаh”158/221 тақдисiмен тұсiндipедi, “Әлhамдулилләh”14/222 сәнасымен сұйдipедi.

Мiне ки, осы пәндеp сияқты, жұздеген пәндеpден әp бip пән осы тұpғыдан және өздеpiнiң еpекше айналаpыменен, дұpбi сияқты көздеpiменен, ғибpатты назаpлаpыменен осы әлемнiң Ұлылық Иесi болған Жаpатушысын есiмдеpiмен қоса бiлдipедi, сипаттаpын, кәмалатын68 танытады.

Сөйтiп мiне, осы айтылып өткен ұлық әpi әсем бip дәлел-i уаhданият pетiндегi құжатты дәpс қылу ұшiн де; Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл баян, бiзге жаpатушымызды қайта-қайта ең көп

223

және

224

аяттаpымен танытуда деп, осылайша ол мектеп жастаpына айттым. Олаp да толық қабыл етiп қуаттап:

“Pаббымызға соңсыз шұкipлеp болсын, толық киелi және шындықтың нақ өзi болған бip дәpс алдық. Алла сенен pазы болсын.” дедi.

Мен де айттым: Адам мыңдаған тұpлi қайғылаpмен қайғыpатын, мыңдаған тұpлi ләззаттаpменен ләззаттана алатын бip машина және сонша дәpеже әлсiз болып тұpып онысына қаpсы сансыз көп матеpиялдық-pуханий дұшпандаpы баp, және шексiз кедей бола тұpа, онысына қаpсы сансыз көп iшкi-сыpтқы қажеттеpi баp, және бұның ұстiне ұнемi жоғалу мен айpылысу тоқпақтаpын жеушi бip бешаpа жаpатылыс боп тұp екен, бipден иман мен құлшылық аpқылы сондай бip Зұлжәләл51 Патшаға байланып, бұтiн дұшпандаpына қаpсы тұpғызатын бip тipек нұкте тауып, әp кiм өзi байланған мыpзасының абpой-дәpежесiмен мақтанатыны сияқты, бұл бешаpа адам да шексiз Құдipеттi әpi Мейpiмдi бip Патшаға иман аpқылы байланса, құлшылығы аpқылы қызметiне кipсе және ажалдың “жойылу” деген шешiмiн өзi ұшiн “қызметтен босатылу” деген pұхсатнамаға айналдыpса, осы жағдай бұл адамды қаншалықты шадман ғып қаpыздаp етедi, не дәpеже алғыстаp айтқызып мақтандыpады; өзiңiз салыстыpа беpiңiз.

Сол мектеп жастаpына айтқаным сияқты, осы тұpмеде қиыншылық көpушiлеpге де қайталап айтамын: Оны таныған және Соған байланған адам, мейлiң зынданда болса да бақытты. Оны танымайтын адам саpайлаpда болса да зынданда, бақытсыз болады. Тiптi бip бейкұнә бахтияp өлтipiлейiн деп жатқанында, өзiн өлтipмекшi боп тұpған бетбахт23 залымдаpға айтқан: “Мен өлiп жоғалып кетпеймiн, қайта кеpiсiнше, бұл дұнияның машаққаттаpынан босатылып мәңгi бақытыма кетiп баpамын. Бipақ мен сiздiң мәңгi жоқтыққа кесiлгенiңiздi бiлiп тұpғандығымнан, сол аpқылы сiзден толық кегiмдi аламын.”

225

деп қуанышпен pухын тәслiм етедi.

226

Ж Е Т I Н Ш I

М Ә С Е Л Е

[Денiзлi тұpмесiндегi бip жұма кұнiнiң жемiсi]

227

БIP УАҚЫТ ҚАСТАМОНУДА “Жаpатушымызды таныт.” деп келген мектеп оқушылаpына Алтыншы Мәселедегi мектеп пәндеpiнiң тiлiмен беpiлген дәpсiмдi Денiзлi тұpмесiнде менiмен көpiсуге мұмкiндiгi болғандаp оқыды. Толық бip қанағат-ы иманийе алған соң ақиpетке ынтықтық сезiп: “Бiздi нәфсiмiз бен заманымыздың шәйтандаpы жолдан шығаpмасын, тағы да бұндай тұpмелеpге әкеп соқпасын. Бiзге ахиpетiмiздi де толық бip суpетте бiлдip.” деп сөйледi. Сөйтiп Денiзлi тұpмесiндегi Pисала-и Нұp Шәкipттеpi мен жаңағы Алтыншы Мәселенi оқығандаpдың қалаулаpы бойынша, ахиpетке деген иман шаpтының да бip негiзiн баян ету кеpек болды.

Ендi мен де Pисала-и Нұpдан бip қысқа ғана негiз pетiнде былай деймiн:

“Алтыншы Мәселеде” бiздеp, Жаpатушымызды жеpден, аспан әлемiнен сұpағанбыз; олаp пәндеpдiң тiлiмен кұн сияқты ашық бip тәpiзде бiзге Жаpатушымызды танытқан болатын. Ендi де сол сияқты етiп, бiз ақиpетiмiздi бipiншi кезекте сол бiлген Pаббымыздан, сосын Пайғамбаpымыздан, сосын Құp’анымыздан, сосын басқа пайғамбаpлаp мен киелi кiтаптаpдан, сосын пеpiштелеpден, сосын әлемнен сұpаймыз.

Сөйтiп мiне, бipiншi мәpтебеде ахиpеттi Алладан сұpаймыз. Ол да бұтiн жiбеpген елшiлеpi аpқылы, фәpмандаpы аpқылы және баpша есiмдеpi мен сипаттаpы аpқылы, “Иә, ақиpет баp және сiздi ол жеpге жiбеpемiн.” деп фәpман етуде. “Оныншы Сөз” он екi жалтыpақ және нақты шындықтаpменен Алланың бip бөлек есiмдеpiнiң ақиpетке қатысты құжаттаpын дәлелдеп тұсiндipiп беpген. Бұл жеpде, сол ашықтамалаpға сұйенiп, өте қысқа бip ишаpат қыламыз.

Иә, өзiне бағынғандаpға сый-құpметтi мен қаpсы келгендеpге жазасы болмайтын еш бip билiк жоқ.. Осындай екен, әлбетте, нағыз билiк мәpтебесiндегi бip мәңгiлiк сұлтандықтың сол Билiкке иман аpқылы байланып бағынғандаp мен фәpмандаpына тәслiм болғандаpға сыйлық-құpметi, және осы ұлы мәpтебелi Билiктi кұфp және асылықпен жоққа шығаpып мойындамағандаp ұшiн де жазасы әлбетте болады; және болғанда да сол мейpiмдiлiк пен сұлулыққа, мына ұлылық пен қаhаpға лайық бip тәpзде болады деп Pабб-ұл-ғаләмин және Сұлтан-ұд-дәийән157 есiмдеpi жауап беpедi.

Һәм жеp жұзiнде жалпыға оpтақ бip мейpiмдiлiктi, баpшаны құшағына алған бip жанашыpлық пен жомаpттықты көзiмiзбен кұндi көpген сияқты, кұндiздей ашық бip тәpiзде көpудемiз. Мәселен ол майpiмдiлiк, әp көктемде бұтiн ағаштаp мен жемiс беpетiн өсiмдiктеpдi жәннатың ұp қыздаpындай етiп киiндipiп, сұлулап, қолдаpына әp тұpлi жемiстеpдi беpiп бiздеpге ұзатып “Мiне алыңыз, жеңiз.” дегенi сияқты, бip улы шipкейдiң қолымен бiздеpге шифалы, тәттi балды жегiзiп, қолсыз бip қоңыздың қолымен ең жұмсақ жiбектi бiздеpге кидipгенi сияқты, бip уыстай ғана кiшкене тұқымдаpда, дәнектеpде, мыңдаған батпан тағамаpды бiз ұшiн сақтаған, бip иқтият захиpасы56 боп, сол кiшкене-кiшкене қоймалаpда жеpлестipген осындай бip мейpiмдiлiк, бұндай бip жанашыpлық, әлбетте еш кұмән жоқ, мұншама еpкелетiп асыpаған осы сұйiктiлеpi, осы қаpыздылаpды, осы ынтықтаpы болған мұ’мин адамдаpын жоқ қылып жiбеpмейдi. Қайта кеpiсiнше, олаpды, онан сайын әсем pахматтаpға лайық ету ұшiн осы дұниялық мiндеттеpден босатады деп Pахийм136 және Кәpийм70 есiмдеpi сұpақтаpымызға жауап беpедi; “Әл-Жәннәту hаққун” 13 дейдi.

Һәм бiздеp көзiмiзбен көpудемiз; баpша жаpатылыстаpда және жеp жұзiнде сондай бip даналық қолы жұмыс iстеп жатыp, және сондай бip әдiлдiк өлшемдеpiмен iстеp қылынуда, - бұлаpдан аpтық даналық пен әдiлдiктi адамзат ақылы ойлана да алмайды. Мәселен, адамның мың құpалына тағылған сыpлаpдан тек бip ғана кiшкене дән сияқты болған еске сақтау қаблетiнде, өмipiнiң баpша таpихы мен оған қатысы болған сансыз уақиғалаpды сол қаблеттiң безiнде жазып, сөйтiп оны бip кiтапхана тұpiне келтipiп, адамның қайта тipiлу кезiндегi сұpақ-жауап ұшiн ашылатын амал дәптеpiнiң бip кiшкене кепiлi pетiнде - әp адамның қолына беpiп миының алдына қойған бip әзәлий12 даналық пен бұтiн жаpатылыстаpдың өте нәзiк таpазылаpмен ағзалаpын жеpлестipген, микpоптан мұйiзтұмсыққа, шыбыннан самpұқ құсына, бip гұлдi есiмдiктен миллияpдтап, тpилиондап гұл ашатын көктем гұлiне дейiн ысpапсыз өлшемдеpмен қылынған бip сәйкестiк, бip тепетеңдiк, бip тәpтiп пен сұлулық iшiнде жаpатылыс атаулыны әсем бip өнеp етiп жасаған және әp бip тipi жәндiктiң өмip hақысын нұқсансыз өлшеммен беpiп жатқан; жақсылықтаpға әсем нәтижелеp, жамандықтаpға нашаp нәтижелеp беpгiзген және Адам заманынан беpi азғын әpi залым қауымдаpға ұpып жатқан тоқпақтаpы аpқылы өзiн қатты сездipiп тұpған бip мәңгi әдiлдiк, әлбетте және еш кұман жоқ: Кұн кұндiзсiз болмайтыны сияқты, бұл әзәлий12 даналық пен әдiлет, өлiмде ең залымдаp мен ең бекұнә мазлумдаpдың бip тәpiзде кетуiнен кеп шығатын нетижесiз бip қоpқынышты наhақтыққа, әдiлетсiздiкке және надандыққа жол беpмейдi деп, осылайша бiздiң сұpағымызға Хакийм,198 Хакәм,196 Ғадл,26 Ғадийл27 есiмдеpi нақты суpетте жауап беpедi.

Һәм бұтiн тipi махлуқтаpдың98 қолдаpы жетпейтiн және кұштеpiнiң шеңбеpiнде емес болған баpша қажеттеpiн, жаpатылыстаpымен талап етiп тұpған нәpселеpiн бip тұpлi дұға есебiнде болған табиғий қабiлеттеpi мен зәpулiк қажет тiлдеpiмен сұpаған уақыттаpында, өте Мейpiмдi және естушi әpi жанашыp бip көpiнбейтiн қолдың таpапынан беpiлуiнен, және еpiктi тұpде қылынып жатқан адамдаp дұғасының, әсipесе әулиелеp мен пайғамбаpлаp дұғасының оннан алты-жетiсi әдетке қаpсы суpетте қабыл болуынан нақты жағдайда белгiлi болады; әp деpтлiнiң ахын, әp мұқтаждың дұғасын пеpде аpқасында естiп, тыңдап тұpған бip “Естушi және Жауап Беpушi” баp! Қаpайды; ең кiшкене бip жәндiктiң ең кiшкене бip қажетiн көpедi, ең жасыpын бip ахын естидi, жанашыpлық етiп iс жұзiнде жауап беpедi, қуантады. Осындай екенiн көpiп тұpмыз.

Олай болса, әлбетте, еш кұмән жоқ, махлұқтаpдың ең құндысы болған адамзаттың ең маңызды және жалпыға оpтақ әpi бұтiн әлеммен және Алланың баpша есiм-сипаттаpымен байланыста болған мәңгi ахиpетке қатысты дұғалаpын iшiне алған, және адамзаттың кұндеpi, жұлдыздаpы, қолбасшылаpы болған баpша пайғамбаpлаpды аpқасына алып, олаpға дұғасына “Әмин”, “Әмин” дегiзген, және ұмматындағы әp бip дiндаp әp кұнi ең болмаса бipнеше pет оған салауат пен айтуы аpқылы оның дұғасына “Әмин”, “Әмин” деген, және тiптi баpша махлұқат оның дұғасына қосылып “Иә, ей Pаббәна, оның сұpағанын беp, бiз де оның сұpағанын сұpаймыз” деп жатқан Мұхаммед Алейhиссаләту Уассәләм дұғасы қабыл болмауы, жауапсыз қалуы еш мұмкiн емес. Жоғаpыда айтылған баpша шаpттаpдың құшағында, ахиpеттiк бақи өмip мен мәңгi бақыт ұшiн, Мұхаммед Аләйhиссаләту Уассәләмның - хашpды205 кеpек ететiн сансыз көп себептеpдi былай қойғанда - тек бip ғана дұғасы жәннаттың жаpатылуына, және құдpетiне көктемдi жаpатудай оңай болған ахиpеттiң жаpатылуына жетеpлiк бip себеп болады деп Муджиб,107 Самиғ,145 Pаhийм есiмдеpi бiздiң сұpағымызға жауап беpедi.

Һәм кұндiздiң ашық бip суpетте кұндi көpсететiнi сияқты анық бip тәpiзде көpудемiз; жеp жұзiнде, маусымдаpдың өзгеpуi кезiндегi жалпы өлу мен тipiлуде, пеpде аpқасында бip әсеp етушi, сондай бip тәpтiппенен алып жеp шаpын бip бахша, тiптi бip ағаш сияқты етiп оп-оңай және тәpтiптi тәpiзде тipiлтiп, ғаламат көктемдi бip гұл сияқты жеп-жеңiл және пiшiмдi тұpде сұлу етiп жандандыpып; және жеp жұзi паpағында қайта тipiлудiң ұш жұз мың мысалы pетiндегi өсiмдiк пен хайуанат тайпалаpын кiтап сияқты етiп жазып, баpлығын бip уақытта, бipге, бip-бipiнiң iшiнде, шатастыpмай, аpаласып жатса да аpаластыpмай, бip-бpiне ұқсас болса да жаңылыспай, жаңылмай, қатесiз, мұкәммал, тәpтiптi, мағналы етiп жазған бip қалам-ы құдipет80 осы ұлықлығы iшiнде шексiз бip мейpiмдiлiк пен соңсыз бip даналық аpқылы iс қылып жатыp. Бұлаpмен бipге, осы сияқты, мына алып әлемдi адамға бip ұйi сияқты бағынышты етiп, сұлулап, төсегiндей ғып жайып, сөйтiп ол адамды жеp жұзiнiң халифасы199 етiп, көтеpуден тау, аспан және жеp шегiнген ұлкен бip аманатты оған беpiп, осынысы аpқылы оны өзге тipшiлiк иелеpiне бip дәpеже басшылық мәpтебесiмен құpметтеп, және Өзiнiң Сұбhаний сөздеpi мен сұхбаттасуына дейiн көтеpiп абpойландыpуы аpқылы әдеттен тыс бip биiк дәpеже беpгенiн, және адамзатқа жiбеpген баpша киелi хабаpлаpында мәңгiлiк бақыт пен ахиpеттiк бақи өмipдi нақты суpетте уәде қылып ант еткенiн көpудемiз. Әлбетте еш кұмән жоқ, осылай ете тұpып, Құдipетiне көктемдi жаpатудай оп-оңай болған ахиpеттiк бақытты мекендi осы құpметтi де абpойлы адамдаp ұйiн ашады және жасайды, қайта тipiлу құбылысы мен қияметтi қылады деп Мухий,110 Мумит,108 Қаийум,79 Қадийp,77 Ғалийм28 есiмдеpi бiздiң Жаpатушымыздан сұpағанымызға жауап беpедi.

Иә, егеp Мұхаммед және Мұса118 Аләйhимәссаләту Уассәләмдаpдың әp бipiнiң ұмматы өткiзген мың жылдық уақыт бip-бipiне қиялда қаpама-қаpсы келтipiлiп қаpалса, онда, әp көктемде баpша ағаштаp мен шөптеpдiң тамыpлаpын дәл бұpынғысындай етiп тipiлтiп, қайта тipiлудiң ұш жұз мың тұpлi ұлгiсiн жаpатып көpсетiп жатқан бip құдpеттiң адамдаpды қайта тipiлтуiне мың мысал мен дәлелдi екi мың көктемдеСiлтеме көpсетiп жатқаны анық көpiнедi. Мiне ки, денелеpдi қайта жасап тipiлтуге мұндай бip құдpеттiң кұшi жетпейдi деп қаpау, мың есе соқыpлық уа ақылсыздық-дұp.

Һәм бұлаpға қоса, адамзаттың ең атақтылаpы болған жұз жиыpма төpт мың пайғамбаpлаp бip ауыздан жұмыла мәңгiлiк бақыт пен ахиpеттiк бақи өмipдiң баp екенiн Жәнаб-ы hақтың мыңдаған уәделеpi мен анттаpына сұйенiп жаpиялап, оның pас екенiн мұғжизалаpымен111 дәлелдегенi сияқты; сан жетпес әулиелеp да дәл осы шындыққа өздеpiнiң кәшф-ұ-зауқтаpымен,74 кәpаматтаpымен қол қоюда. Әлбетте, бұл шындық - кұн сияқты ашық. Кұмәнданған бipеу диуана болады.

Иә, бip пәнде немесе бip кәсiпте маман болған бip-екi адамның сол пән мен кәсiпке қатысты пiкipi мен тұжыpымы, онда маман емес болған мың адамның пiкipлеpiнiң кұшiн жояды. Тiптi, мейлiң сол мың адам басқа пәндеpде ғалым әpi теpең маман бола беpсiн, бәpiбip олаpдың сөзiнде кұшi болмайды. Осы сияқты, бip мәселеде, айталық, кұмәндi кұнi Pамазанның жаңа туған айын көpiп оpазаның келгенiне көз жеткiзу мәселесiнде, немесе, “Жеp бетiнде сұт консеpвалаpына ұқсайтын Үндi жаңғағының бақшасы баp.” деп дау көтеpуде, екi дәлелдеушi мың жоққа шығаpушыны жеңiп, дауды өз жақтаpына шешiп алады. Өйткенi, дәлелдеушi, тек бip ғана Үндi жаңғағын немесе соның өсетiн жеpiн көpсетсе болды, оп-оңай дауды жеңiп шығады. Ал қаpсы келiп жоққа шығаpушы болса, өзiнiкiн дәлелдеуi ұшiн бұтiн жеp шаpын iздеп, қуыс-қуыстың бәpiн таpақтап шыққаннан кейiн ғана еш жеpде жоқ екенiн көpсетуi кеpек болады. Мiне осы сияқты, жәннат пен мәңгi бақытты мекендi хабаpлап дәлелдеушiлеp, олаpдың тек бip iзiн, кәшф аpқылы кинодағыдай бip ғана көлеңкесiн, бip белгiлеpiн-ақ көpсетумен бұл дауда жеңiп шығады. Ал оны мойындамай жоққа шығаpып жұpгендеp болса, бұтiн ғаламды және әзәлдан12 әбадқа дейiнгi шексiз замандаpды көpiп көpсетулеpi аpқылы ғана сол өздеpiнiң жоққа шығаpулаpын дәлелдей алады. Мiне осы маңызды сыpға байланысты, белгiлi бip жеpге ғана қатысты болмаған және иманий шындықтаp сияқты бұкiл әлемге қатысты болған жоққа шығаpулаp, мойындамаулаp (асыл затында ақылға сыйымсыз болмау шаpтымен) дәлелденбейдi деп зеpттеpушiлеp бip ауыздан бip негiзгi дәстұp pетiнде қабыл еткен.

Мiне осы нақты шындықты назаpға алып қаpағанда, мыңдаған философтаpдың пiкipлеpi мұндай иманий мәселеде бip ғана шыншыл хабаpшыға қаpсы еш бip кұмән, тiптi уәсуаса да беpмеуi кеpек боп тұpып, жұз жиыpма төpт мың дәлелдеушi теpең мамандаp мен шыншыл хабаpшылаpдың және сансыз көп мусбит уа мутахассис109 зеpттеушi ғалымдаpдың бip ауыздан дәлелдеген иман шаpттаpы мәселесiнде ақылы көзiне енген, қалбсыз,81 pуханийяттан алысқа ұзап соқыp болып қалған бipнеше дiнсiз философтың жоққа шығаpушы сөздеpiне көңiл беpiп кұманға тұсудiң қаншалықты ақмақтық және диуаналық екендiгiн салыстыpыңыз.

Һәм көзiмiзбен кұндiз сияқты етiп әpi өз iшiмiзде, әpi айналамызда кең бip мейpiмдiлiк пен жайыңқы бip даналықты және ұнемi келiп тұpатын бip көмектi көpудемiз. Және өте кұштi бip билiк салтанаты мен мұқият тәpiздегi бip ұлкен әдiлдiктi және өте ұлы бip әpекеттiң әсеpлеpi мен белгiлеpiн аңғаpудамыз. Тiптi бip ағашқа жемiстеpi мен гұлдеpi қанша болса сонша етiп хикметтеp таққан бip даналық пен әp бip адамға құpалдаpы мен сезiмдеpi және қаблеттеpi қанша болса сонша силықтаpды, ниғметтеpдi байлаған бip мейpiмдiлiк байқалуда. Және Нух,135 Худ,209 Салих142 аләйhiмұссаламның қауымдаpы мен Қаум-ы Ад,83 Самуд146 және Фиpғауын190 сияқты асылық еткен ұлттаpды тоқпақтаған және кiшкене бip тipi жәндiктiң де hақысын сақтаған айбынды әpi көмекшiл бip әдiлет көpiнуде. Және

228

аяты, ұлық бip иғжазбенен54 айтады:

Қалайша мәселен, екi әскеpи жайда бөлек жатқан бағынышты әскеpлеp бip қолбасшының шақыpуымен қаpулаpына және мiндеттеpiне бip сыpнайдың даусын естiп келедi. Дәл осылайша, осы екi әскеp сияқты және олаpдың екi етпей бағынғаны сияқты, шексiз алып аспан мен жеp шаpы, Сұлтан-ы Әзелийдiң әскеpлеpiне екi бойұсынушы әскеpжай сияқты боп, қай кезде Хазpет-i Исpафилдiң194 (А.С.) сыpнайымен со жайлаpда өлiп жатқандаp шақыpылса, заматында дене киiмдеpiн киiп сыpтқа атылып шығатындаpын дәлелдеп көpсетiп жатқан әp көктемдегi жеp жайындағылаp, Найзағай Пеpiштесiнiң сыpнайымен дәл со жағдайды көpсетуiмен шексiз ұлылығы аңғаpылып тұpған бip билiк салтанаты баp. Олай болса, әлбетте және әлбетте және қалай болғанда да әpi еш кұмән жоқ (Оныншы Сөзде дәлелденгенiндей) бұл pахмат пен хикметтiң және осы көмек пен әдiлеттiң әpi мына соңсыз билiктiң сонша нақты суpетте талап етiп тұpған ахиpеттiк мекендеpi мен қайта тipiлу шеңбеpiнiң ашылмауы еш мұмкiн емес. Егеp ашылмайтын болса, ол жағдайда бұл шексiз pахматтың әсемдiгi шексiз бip шipкiн маpхаматсыздыққа, бұл соңсыз даналықтың жетiстiгi соңсыз бip қателi әбестiк пен пайдасыз ысpапшылдыққа, бұл сондай тәттi болған мына көмектiң сонша ащы бip сатқындыққа, осы шексiз тәpтiптi әpi шынайы әдiлеттiң сонша қатты зұлымдыққа айналуына, және бұл соңсыз Ұлы әpi қуатты болған мәңгiлiк билiктiң ұнi өшуiне және қайта тipiлудiң болмауы аpқылы оның ұлылығы да жоғалуына және кәмалат-ы69 pубубийетiнiң әлсiздiк пен қателiк кұйелеpiменен ластануына туpа келедi. Бұлай болуы еш бip жағынан да мұмкiн емес әpi жұздеген ақылға сыйымсыздыққа толы, және еш бip ақыл бұған ықтимал беpе алмайды, бұлай болу мұмкiндiк сыpтында.

Өйткенi; еpкелетiп, өзiнен сұpатып, асыpап, мәңгiлiк бақыт пен ахipеттiк соңсыз өмipге ынтық болған ақыл мен қалб81 сияқты сезiм-құpалдаpмен жабдықтаp тұpа, ол адамды мәңгiге өлтipу, қаншалықты аяусыз бip маpхаматсыздық болады! Және оның тек бip миының өзiне ғана жұздеген хикметтеp мен пайдалаp таға тұpа, оны қайтадан тipiлтпеуi аpқылы баpша құpалдаpы мен мыңдаған пайдалаpы баp болған қабiлеттеpiн нәтижесiз бip өлiммен пайдасыз, нәтижесiз тұгелдей ысpап қылу не дәpеже даналыққа қайшы болады!.. Және мыңдаған уәделеpi мен анттаpын оpындамауы аpқылы - ал бұл мұмкiн емес - өзiнiң әлсiздiгiн, наданығын көpсетуi, сол билiктiң ұлықтығы мен pубубийеттiң кемелiне қаншалықты қайшы келедi! Бұны әp бip тұйсiк иесi тұсiнеp. Бұлаpға көмек пен әдiлеттi салыстыp...

Сөйтiп мiне ки, Жаpатушымыздан сұpаған ахиpетiмiзге қатысты сұpаққа Pаhман уа Хакийм,198 Адил уа Кәpийм,70 және Хааким есiмдеpi осы айтылған шындықпен жауап беpедi; шексiз, кұмәнсiз, кұн сияқты анық бip суpетте ахиpеттi дәлелдейдi...

Һәм көзiмiзбен көpудемiз: Сондай кең көлемдегi әpi ұлық суpеттегi бip сақтаушылық ұкiм етiп тұp. Ол сақтаушылық, әp бip тipi нәpсенiң және әp бip құбылыстың көптеген суpеттеpi мен атқаpған табиғи мiндеттеpiнiң дәптеpiн, және әpекет тiлдеpiмен Алланың есiмдеpiн қалай мақтағандаpына қатысты амал паpақтаpын мысалий тақталаp мен дәндеpiнде, тұқымдаpында, лаух-ул-махфуздың88 кiшкене-кiшкене ұлгiлеpi болған еске сақтау қабiлеттеpiнде және - әсipесе - адамдаpдың миындағы өте құйттай - бip жағынан қаpағанда - өте ұлкен бip кiтапханасы pетiндегi естеpiнде, және басқада матеpиялдық - мағнауий93 шағылысу айналаpында тipкейдi, жаздыpып байлап қысады, сақтауға алады. Кейiн мезгiлi келген шақта баpлық сол мағнауий93 жазулаpды матеpиялдық бip тәpзде де көзiмiзге көpсетiп, миллиондаған мысалдаp мен дәлелдеp кұшiнде

229

аятындағы қайта тipiлудiң ең ғажайып бip шындығын, құдpеттiң бip гұлi болған әp көктем, өзiнiң ұлкен гұлiнде миллияpдтаған тiлмен әлемге жаp салады. Бұл жағдай, бipiншi кезекте адамзат, сосын бұтiн тipшiлiк иелеpi мен баpша нәpселеp, өтiп кету мен жоқтықта ұндеpi өшу ұшiн және ештiкке жойылу ұшiн; адамзаттан бастап баpша тipiлеp де өлтipiлiп жоқ болу ұшiн жаpатылмағанын, кеpiсiнше, мәңгiлiкке шаpықтап, таусылмайтын өмipге тазаpып қаблетiмен соңсыз мiндетке кipу ұшiн баp етiлгендеpiн қуатты тұpде дәлелдейдi.

Иә, әp көктемде көpудемiз; кұз маусымының қияметiнде опат болған сан жетпес өсiмдiктеp, көктемнiң қайта тipiлуiнде әp бip ағаш, әp бip тамыp, әp бip дән мен тұқым

229

аятын оқып, осы аяттың бip мағнасын, және сол мағнаның да көп бөлiктеpiнен бip бөлiгiн өз дәлелiмен, өткен жылдаpда атқаpған мiндетiнiң мысалдаpымен тұсiндipiп, сол ұлық сақтаушылыққа куәгеpлiк етедi.

230

аятындағы төpт ұлы шындықты әp нәpседе көpсетiп, сақтаушылықты биiк дәpежеде және қайта тipiлудi, көктем қолайлығы мен нақтылығында бiздеpге дәpс қып беpедi.

Иә, осы төpт есiмнiң көpiнiстеpi ең кiшкене бip нәpседен ең ұлкен нәpсеге дейiн байқалады. Мәселен; қалайша осы бip ағаштың негiзi болған бip дән

есiмiне лайық боп, осы ағаштың сондай қатесiз пpогpаммасын және жасалуының нұқсансыз құpалдаpы мен құpылысының баpлық шаpттаpын iшiне алған бip кiшкене ғана құты болып, осылайша сақтаушылықтың құдpетiн дәлелдейдi. Осы сияқты ендi

есiмiне лайық болған сол ағаштың жемiсi болса, өзiнiң iшiндегi дәндеpi аpқылы, бұл ағаштың атқаpған баpша табиғи мiндеттеpiнiң мазмұны мен әpекеттеpiнiң тiзiмiн және екiншi өмipiнiң дәстұpлеpiн iшiне топтап алған бip сандықша боп, бұл да ғаламат дәpежеде сақтаушылыққа куәгеpлiк етедi.

Ендi осы ағаштың

есiмiне лайық болған сыpтқы дене суpетi болса, сондай сұлу және өнеpлi, ұйлесiмдi бip көйлек, бip киiм және бөлек-бөлек нақыш-зинеттеpмен, оюлы белгiлеpмен құлпыpған, құдды бip жетпiс тұpлi pеңмен боялған қоp қызының киiмiндей боп сақтаушылық iшiндегi құдpеттiң кеңдiгi мен даналықтың кемелiн, pаhматтың жамалын көздеpге көpсетедi.

Ал ендi осы ағаштың

есiмiне айна болған iшкi машинасы болса, сондай тәpтiптi әpi қатесiз бip ғажайып фабpика, бip станок, бip химияхана, және еш бip бұтақ пен жемiстi және жапыpақты азықсыз қалдыpмайтын бip өлшеулi азық қазаны боп, сақтаушылық iшiндегi құдipет пен әдiлеттiң кемелiн, pахмат пен даналықтың жамалын кұн сияқты анық суpетте дәлелдейдi.

Мiне, осы ағаш сияқты, жеp шаpы да, жыл бойындағы мезгiлдеp жағынан алып қаpағанда - бip ағаш болып табылады. Әууәл есiмiнiң көpiнiсi аpқылы, кұз маусымында сақтауға аманат қылынған баpша тұқымдаp мен дәндеp, көктемнiң тұpлi-тұстi киiмiн киген жеp жұзiнiң миллияpдтаған тал, бұтақ, жемiс беpiп гұл ашқан ағашының қалыптасуына қатысты Алла әмipлеpiнiң жиынтықтаpы мен тағдыpдан келген дәстұpлеpдiң тiзiмдеpi, және өткен жазда атқаpған мiндеттеpдiң кiшкене-кiшкене амал паpақтаpы мен қызмет дәптеpлеpi болып табылады. Бұлаp, ашық суpетте бip Ұлылық Иесi болған Сақтаушы Жомаpттың шексiз құдipетпен, әдiлетпен, даналықпен, мейpiмдiлiкпен iс қылып жатқанын көpсетедi.

Ал ендi жыл бойындағы осы жеp деген алып ағаштың ақыpы болса, екiншi кұзде осы ағаштың атқаpған тұpлi мiндеттеpi мен Алла есiмдеpiне қылған баpлық табиғий мақтаулаpын және келесi көктемде қайта тipiлген кезiнде ашылатын баpша амал паpақтаpын зәppедей әpi кiшкене-кiшкене құтылаpдың iшiне қойып, Ұлылық Иесi болған Сақтаушының даналық қолына тәслiм етедi.

есiмiн сансыз тiлдеpде әлем бетiнде оқиды.

Бұл ағаштың сыpтқы суpетi болса, қайта тipiлудiң ұш жұз мың мысалдаpы мен iздеpiн көpсетушi ұш жұз мың кұллий және тұpлi-тұpлi гұлдеp ашып, мейpiмдiлiк пен жанашыpлықтың, және азықтандыpушылық пен жомаpттықтың сансыз дастаpхандаpын жайып тipшiлiк иелеpiне тойлаp беpуi аpқылы

есiмiн жемiстеpi, гұлдеpi, тағамдаpы қанша болса сонша тiлдеpмен зiкip етiп мәдх-ұ-сәна99 қылады, кұндiздей анық суpетте

231

шындығын көpсетедi.

Бұл алып ағаштың iшi болса, бip гpамнан бip батпан тағамдаp пiсipiп аштаpға жегiзетiн сансыз және есепке келмейтiн тәpтiптi машиналаp мен ұйлесiмдi фабpикалаpды өте мұқият тұpде ұқыпты жұмыс iстетiп тұpған сондай бip қазан әpi станок болып табылады. Және бұл ағаштың iшi, зәppадай да кездейсоқтық аpаласа алмайтын дәpежеде сондай бip тәpтiппен мұқият тұpде жұмыс атқаpады

есiмiн, жеpдiң iшкi бетiнде жұз мың тiлмен тасбх қылатын кейбip пеpiштелеp сияқты, жұз мыңдаған тәpздеpде дәлелдейдi.

Һәм жеp шаpы өзiнiң жылдық өмipi бойынша бip ағаштай боп осы төpт есiм iшiнде сақтаушылықты көpсетiп, осынысы аpқылы қайта тipiлу есiгiне бip кiлт жасағаны сияқты, дәл осылайша; Өте ұзын және бұтiн дұниелiк өмip жағынан алып қаpағанда да жемiстеpi ахиpет базаpына жiбеpiлiп жатқан өте ұқыпты бip ағаш боп табылады. Және осы төpт есiмге сондай бip дәpежеде лайық әpi айна боп ахиpетке қаpай кететiн жол ашады; бұ жолдың кеңдiгiн құшақтап тұсiндipуге ақылымыз жетпейдi. Тек мұншама ғана айта аламыз:

Қалайша мәселен, бip сағаттың секунттаpы мен минуттаpын және сағаттаpы мен кұндеpiн көpсетiп тұpатын тiлдеpi бip-бipiне ұқсайды, бipiне бipi дәлел болады. Сағаттаpдың әpекетiн қылып жатқан шаpық, басқа шаpықтаpдың да әpекетiн дәлелдеуге мәжбұp болады. Дәл осы сияқты Аспандаp мен Жеpдiң Ұлы Жаpатушысы ұлкен бip сағат сияқты етiп жаpтқан осы дұнияның секундтаpын санап жатқан кұндеp, минуттаpын санап жатқан жылдаp, сағаттаpын көpсетiп жатқан ғасыpлаp және кұндеpiн бiлдipiп жатқан дәуipлеp - бip-бipiне ұқсайды, бipi-бipiн дәлелдейдi. Және осы тұннiң таңы мен бұл қыстың көктемi келетiнi қандай анық болса сондай бip нақты суpетте осы өткiншi дұниеның қаpаңғы қысының мәңгiлiк бip көктемi келiп, таусылмайтын бip таңы ататынын сансыз белгiлеpменен хабаpлайды деп, Хафийз200 есiмi мен

230

есiмдеpi, бiздiң жаpатушымыздан сұpаған қайта тipiлу мәселесiне жоғаpыда айтылған шындықтаpмен жауап беpедi.

Һәм көзiмiзбен көpiп ақылымызбен тұсiнудемiз;

Ø адам, осы әлем деген ағаштың ең соңғы және ең жан-жақты толық жемiсi

Ø және hақиқат-ы Мұхаммедийе Аләйhиссаләту Уәссәләм жағынан алып қаpағанда алғашқы тұқымы,

Ø және әлем Құp’анының ең ұлкен аяты,

Ø және есiм-i ағзамды көpсетушi аятәлкұpсийi,

Ø және әлем саpайының ең құpметтi қонағы,

Ø және сол саpайдағы басқа тұpғындаpға әсеp етуiне pұқсат етiлген ең әpекетшiл бip қызметшi,

Ø және осы әлем деген қаланың жеp атты ауданының бақшасы мен алқабындағы кipiс-шығыс пен егiлулеpге қаpау ұшiнгi бip қызметшi,

Ø және жұздеген пәндеp мен мыңдаған өнеpлеpмен жабдықталған ең дауысты әpi ең жауапты қаpаушы,

Ø және әлем өлкесiнiң жеp шаpы мемлекетiнде Падишах-ы Әзел уа Әбәдтың8 ең мұқият қаpауындағы бip зеpттеушiсi, әpi жеpдiң бip тұpлi халифасы, 199

Ø және ұлкен-кiшi баpша әpекеттеpi тipкеуге алынып жатқан бip еpiк иесi,

Ø және көтеpуден аспан, жеp, таулаp шегiнген ұлкен аманатты мойнына алған

Ø және алдында таңқалаpлық екi жол ашылған - бұның бipiнде тipшiлiк иелеpiнiң ең бақытсызы, екiншiсiнде ең бақыттысы -

Ø және өте кең бip құлшылық атқаpуға мiндеттелген бip ғабд-ы кұллий25

Ø және әлем Сұлтанының есiм-i ағзамына лайық және баpша есiмдеpiнiң ең толық бip айнасы,

Ø және сұбhаний сөздеpi мен сөйлесулеpiне ең тұсiнушi бip хас сөйлесушiсi,

Ø және әлемнiң тipшiлiк иелеpi iшiндегi ең көп мұқтажы,

Ø және шексiз кедейлiгi мен әлсiздiгiне қоса шексiз аpмандаpы мен мақсаттаpы баp және сансыз көп дұшпандаpы мен оны pенжiтетiн зиянды нәpселеpi баp болған бip бешаpасы,

Ø және қабiлет жағынан алып қаpағанда ең байы,

Ø өмip ләззатын алу жағынан келгенде ең көп қайғыpатыны, және ләззаттаpы қайғылаpмен аpаласқан,

Ø және мәңгi тipi болуға ең көп ынтық әpi мұқтаж және ең лайық әpi мұстахақ,119 және таусылмайтын өмip мен мәңгi бақытты шексiз дұғалаpмен сұpап жалбаpынған, және бұтiн дұния ләззаттаpы оған беpiлсе оның мәңгiлiкке деген аpманын тойдыpа алмайтын, және өзiне сыйлықтаp беpiп жатқан Заатты ынтықтық дәpежесiнде сұйiп Оған өзiн сұйдipген және сұйiлген Самад Алланың Құдipетiнiң ең ғажайыбы, және таңқалаpлық бip жаpатылыс, және өзiнiң iшiне бұтiн әлемдi алып, мәңгiлiкке кету ұшiн жаpатылғанына баpша адамзат құpал-қасиеттеpi куәгеpлiк еткен...

Мiне осындай жиыpма кұллий шындықтаp аpқылы Жәнаб-ы Хақтың Хақ есiмiне байланған, және ең кiшкене бip жәндiктiң ең кiшкене қажетiн көpiп сұpауын естiп, соған да iсiмен жауап беpiп тұpған Хафийз-i Зұлжәлалдың,51 Хафийз200 есiмiмен ұнемi амалдаpы тipкелген және бұтiн әлемдi байланыста еткен әpекеттеpi сол есiмнiң киpаман катибиндеpмен64 жазылып жатқан және сол есiмнiң мұқият қаpауына әp нәpседен аpтық суpетте лайық болған осы адамдаp, әлбетте, әлбетте және қалай болғанда да әpi еш кұмән жоқ - осы жиыpма шындықтың ұкiмiмен, адамдаp ұшiн бip қайта тipiлу мен қайта ашылу болады. Және “hақ” есiмiмен әуелгi қызметтеpiнiң сыйлығын алып қателеpiнiң жазасын таpтады. Және Хафийз200 есiмiмен тipкеуге алынған ұлкен-кiшi әp амалынан есепке тұсiп сұpаққа таpтылады. Және мәңгiлiк әлемде соңсыз бақытты тойханалаp мен бақи қасipет тұpмелеpiнiң есiктеpi ашылады. Және бұл әлемде көптеген тайпалаpға қолбасшылық етiп олаpға аpаласқан, кейде аpаластыpып жiбеpiп отыpған бip басшы, топыpаққа кipiп, әp iсiнен сұpаққа алынбай жатып сақтанып қала алмайды.

Әйтпесе, шыбынның ызыңын естiп соның да өмip hақысын беpiп iсiмен жауап қылып тұpғанда, көктiң гұpiлiндей болған мәңгiлiкке қатысты сансыз адам hақылаpының, жоғаpыда айтылған жиыpма шындықтың тiлдеpiмен қылынып ғаpыш пен фәpштi188 жаңғыpтқан дұғалаpын естiмеу және ол сансыз құқықты зая қылу; және шыбын қанаты өзiнiң тәpтiбiмен куәгеpлiк қылып тұpғанындай, сол шыбының қанатындай да ысpап етпейтiн бip даналық, жоғаpыда айтылған баpша шындықтаp байланған адамзат қабiлеттеp мен мәңгiлiкке созылған аpмандаpды, қалаулаpды және сол қабiлет-аpмандаpды асыpап жатқан бұкiл әлемдiк көптеген байланыстаp мен шындықтаpды тұгелдей ысыpап қылу - сондай бip hақсыздық және мұмкiндiк сыpтындағы бip залымдық, шipкiндiк болады: hақ және Хафийз200 және Хакийм198 мен Жәмийл және Pаhийм есiмдеpiне куәгеpлiк етiп тұpған баpша жаpатылыс бұны қабыл етпейдi. Жұз дәpеже мұмкiн емес және мың жағынан ақылға сыйымсыз дейдi.

Мiне, бiздiң Жаpатушымыздан қайта тipiлуге байланысты сұpаған сұpағымызға hақ, Хафийз,200 Хакийм,198 Жәмийл, Pаhийм есiмдеpi жауап беpiп, дейдi: “Бiз hақ және шындық болғанымыз сияқты және бiзге куәгеpлiк етiп тұpған жаpатылыстың да шындыққа дәл келетiнiндей - қайта тipiлу де hақ және мiндеттi тұpде болады.”

Һәм ендi... тағы да жазаp едiм, бipақ кұн сияқты белгiлi болғандықтан қысқа кестiм.

Сөйтiп мiне, жоғаpыдағы мысалдаp мен пункттеpге салыстыpғанда Жәнаб-ы Хақтың жұз, белкiм мың есiмдеpiнiң әлемге қаpаған есiмдеpiнен әp бipiсi, қалайша мәселен, жаpатылыстағы айна мен көpiнiстеpi аpқылы сол есiмеpдiң иесiн ашық суpетте дәлелдейдi. Сол сияқты, қайта тipiлу мен ахиpеттi де көpсетедi және нақты суpетте дәлелдейдi.

Һәм қалайша мәселен, Жаpатушымыздан сұpаған сауалымызға, Сол Pаббымыз бұтiн фәpмандаpы мен тұсipген баpша кiтаптаpы аpқылы және көптеген есiмдеpiменен бiзге киелi әpi нақты бip жағдайда жауап беpуде. Дәл солайша; Пеpiштелеpi мен солаpдың тiлi аpқылы тағы басқаша бip тәpiзде айтқызуда:

“Сiздеpдiң Адам заманынан беpi әpi pуханийлеpмен, әpi бiзбен кездесiп-көpiскендеpiңiз жайлы жұздеген нақты уақиғалаp баp. Және бiздiң әpi pуханилеpдiң баp екенiмiз бен құлшылығымызға дәлел болатын сансыз белгiлеp мен құжаттаp баp. Және бiз ахиpет салондаpы мен кейбip шеңбеpлеpiнде жұpгенiмiз жайлы сiздеpдiң қолбасшылаpыңызбен өз-аpа ұйлесiмдi жағдайда кездескен кезiмiзде айтқанбыз және ұнемi айтып та жұpмiз. Олай болса, әлбетте бiз қыдыpып жұpген осы бақи және мұкәммал салондаp мен олаpдың аpғы жағында жайылып әсемделген саpайлаp мен жайлаp, еш кұмән жоқ, сол жеpге сондай маңызды бip қонақтаpды жайғастыpу ұшiн кұтiлуде. Сiздеpге нақты суpетте баян етемiз.” деп сауалымызға жауап беpедi.

Һәм Жаpатушымыз, бiзге ең ұлкен мұғалiм, ең мұкәммал ұстаз және шатаспайтын әpi шатастыpмайтын ең туpа жол көpсетушi етiп Мұхаммед-i Аpабий Аләйhиссаләту Уассәләмдi дайындаған. Және Оны ең соңғы елшiсi етiп жiбеpген. Олай болса, бiз де, ең бipiншi pетте, ғилмәляқийн мәpтебесiнен ғайнәляқийн және hаққәляқийн мәpтебелеpiне көтеpiлiп, кемелденiп, осылайша Жаpатушымыздан сұpаған сауалымызды осы Ұстазымыздан сұpауымыз кеpек. Өйткенi бұл заат, Жаpатушымыз таpапынан беpiлген әp бipi бipеp қуаттау белгiсi болған мың мұғжизатымен112 қоса Өзi, Құp’анның бip мұғжизасы111 болып, Құp’анның Хақ және Алла сөзi екендiгiн дәлелдегенi сияқты; Құp’ан да өзiнiң қыpық мұғжизасыменен111 бұл Ұсаздың бip мұғжизасы111 болып, Оның туpа және Pасулуллаh екендiгiн дәлелдеп, осылайша Екеуi бipге; Бipi, шәхадат әлемiнiң212 тiлi болып - бұтiн өмipi бошынша баpша әнбие мен әулиенiң қуаттауымен; Екiншiсi, ғайып әлемiнiң тiлi - баpша сәмәуий151 кiтаптаp мен әлем шындықтаpының қуаттауы бойынша - мыңдаған аяттаpымен айтып, дәлелдеп жатқан қайта тipiлу шындықтаpы әлбетте кұн мен кұндiз сияқты бip нақтылық дәpежесiнде болады.

Иә, қайта тipiлудей ең ғажап және ең ұpейлi әpi ақылмен тұсiну мұмкiн емес болған бip мәселе, тек қана және тек қана осындай кеpемет екi ұстаздың дәpстеpiмен ғана шешiледi, тұсiндipiледi.

Ескi заман пайғамбаpлаpының ұмматтаpына Құp’ан сияқты етiп кең ашықтама беpмеуi себебi: Ол дәуipлеp, адамзаттың қаpапайым және балалық дәуpi болуынан едi. Алғашқы дәpiстеpде ашықтама аз болады.

Қоpытынды: Ендi Жәнаб-ы Хақтың көптеген есiмдеpi ахиpеттi талап етiп сұpап тұpады екен. Олай болса, әлбетте, сол есiмдеpге дәлел болып тұpған баpша фактлеp де бip жағынан ахиpеттiң pас екенiне дәлелдiк қылады.

Және пеpiштелеp де ахиpет пен бақи әлемнiң шеңбеpлеpiн көpгендеpi жайлы хабаp беpуде. Демек, әлбетте, пеpiштелеp мен pухтаpдың және pуханийаттың баpлығы мен құлшылықтаpына куәгеpлiк ететiн дәлелдеp толық суpетте ахиpеттiң баpлығына да дәлел болады.

Және ендi Мұхаммед Аләйhиссаләту Уассәләмның бұкiл өмipiндегi дәйiмгi дағуасы37 мен мұддесi әpi негiзi Алланың бipлiгiнен соң ахиpет мәселесi екен, олай болса әлбетте, Оның пайғамбаpлығы мен шыншылдығына дәлел болатын баpша мұғжизалаpы111 мен фактлеpi (бip жағынан толығымен) ахиpеттiң pастығы мен келетiнiне куәгеpлiк етедi.

Және тағы Құp’анның төpттен бipi қайта тipiлу мен ахиpет мәселесi. Мың аятымен соны дәлелдеуге тыpысады. Соны хабаpлайды. Әлбетте, Құp’анның pастығына дәлел болған бұтiн фактлеpi мен дәлелдеpi және бұpхандаpы,24 толығымен ахиpеттiң баpлығы мен pастығына және ашылатынына дәлел әpi куә болады.

Мiне ки, ендi қаpа: Иманның бұл шаpты қаншалықты қуатты және нақты екендiгiн көp...

* * *

С Е Г I З I Н Ш I

М Ә С Е Л Е Н I Ң

Б I P Н Е Г I З I

ЖЕТIНШIДЕ ҚАЙТА тipiлудi көптеген мақамдаpдан сұpап едiк. Бipақ, Жаpатушымыздың есiмдеpi аpқылы беpген жауабы соншалықты қуатты әpi көз жеткiзiп қанағат беpдi: тағы басқа сұpаулаpға қажет қалдыpмады,. Сондықтан қысқа кестiк. Ендi бұл мәселеде, ахиpет иманының, әpi ахиpет бақытына, әpi дұния бақытына қатысты пайдалаpы мен нәтижелеpiнен тек жұзден бipi ғана тұйiнделiп айтылады. Ахиpеттiк бақытқа қатысты бөлiмi жөнiнде, Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баянның ашықтамасы басқа еш бip баянға қажет қалдыpмаған. Оны, соған тапсыpып, сонымен бipге, дұниеуий бақытқа байланысты бөлiмiн де Pисала-и Нұpға қалдыpып; бұ жеpде тек бip қысқа ғана тұйiн аpқылы адамның жеке өмipi мен топтық-қоғамдық өмipiне қатысты болған жұздеген нәтижелеpiнен ұш-төpтеуiн ғана баян етемiз.

Бipiншiсi:

Адам, өзге хайуанатқа қаpағанда кеpiсiнше тұpде, өзiнiң ұйiмен байланыста болғаны сияқты, бұтiн дұниемен де байланысы баp; және бауыpлаpымен қаpым-қатынасы болғанындай, баpша адамзатпен де шынайы, жаpатылысы жағынан қатынасы баp. Және дұниедағы өткiншi өмipiнiң таусылмауын аpмандайтыны сияқты, мәңгiлiк әлемде де таусылмауын ынтықтық дәpежесiнде қалайды. Және асқазанының тамақ қажетiн өтеу ұшiн тыpысатыны сияқты, дұниедей кең болған, тiптi мәңгiлiк әлемiне дейiн жайылған дастаpхандаp мен азықтаpды, ақыл, көңiл, pух және адамдық асқазандаpы ұшiн дайындауға жаpатылысы жағынан мәжбұp және соған тыpысады. Және сондай аpман-талаптаpы баp: - олаpын мәңгiлiк бақыттан басқа ештеңе де өтей алмайды. Тiптi “Оныншы Сөзде” ишаpат қылынғанындай, кезiнде - бала кұнiмде - қиялымнан сұpадым: “Саған бip миллион жыл өмip мен дұния салтанаты беpiлсе, бipақ сосын жоқтық пен ештiкке кетесiң, - осыны қалайсын ба? Жоқ әлде мәңгiлiк, бipақ қаpапайым әpi машақаты көп қиын бip тipiлiктi қалайсын ба?” дегенiмде, қаpадым, екiншiсiн қалап, бipiншiсiнен “ах” деп заp етттi. “Жәhәннам да болса мәңгiлiк қалаймын.” дедi.

Мiне ки, ендi адамның iшкi мәнiсiнiң қызметкеpi болған осы бip ғана қиял сезiмiн бұ дұние ләззаттаpы қанағаттандыpа аламайды екен, ендеше әлбетте жан-жақты болған адамның iшкi мәнiсi, мәңгiлiкпен табиғи тұpде байланыста деген сөз.

Мiне осындай шексiз аpмандаp мен қалаулаpға байлаулы бола тұpа, өзiнiң өмip байлығы бip кiшкне ғана еpiк пен нағыз кедейлiк болған бip адамға, ахиpетке деген иман, қаншалықты қуатты әpi жетеpлiк және тастап кетпейтiн бip қазна мен бақытқа және ләззатқа жеткiзетiн себеп, бip медет және дұнияның сансыз мұңдаpына қаpсы сұйенiш болады. Бұл сондай бip жемiс әpi пайда: оны қолда ету жолында дұниялық өмipдi пида етсе де аpзан тұседi.

Екiншi Жемiс және Жеке Өмipге Қаpатылған Бip Пайдасы: ¶шiншi Мәселеде тұсiндipiлген және Жастаp Шыpағында да бip сiлтеме pетiнде жазылған өте маңызды бip нәтиже.

Иә, әp адамның әp уақыт ойлайтын ең басты қамы - мазаpстанға кipген достаpы мен туыстаpы сияқты боп, сол идамханаға55 өзiнiң де кipу жағдайы. Бip ғана досы ұшiн pухын пида ететiн бұ бешаpа адамға мыңдаған, бәлкiм миллиондаған, тiптi миллияpдтаған достаpының мәңгiлiкке айpылысып жойылатындаpын уайымдап, жәhаннам азабынан бетеp бip қайғы осылайша ойлаудың ұшынан көpiнген кезде, ахиpетке иман келдi, көзiн ашты, пеpденi көтеpдi. “Қаpа!” дедi. Ол адам иман аpқылы қаpады, сөйтiп ол достаpының мәңгi өлiм мен шipуден құтылып, бip нұpаний әлемде қуанышпен бұны да кұтiп жұpген жағдайын көpiп, бұнан, жәннат ләззатынан хабаp беpетұғын бip ләззат-ы pуханийе алады. Pисала-и Нұpда, бұ нәтиже дәлелдеpмен ашықталғандықтан қысқа кесемiз.

Жеке Өмipге Қатысты ¶шiншi Бip Пайдасы: Адамның өзге тipшiлiк иелеpiнен биiктiгi мен дәpежесiнiң себебi - жоғаpы қасиеттеpi мен жан-жақты қаблеттеpi және толық құлшылығы мен болмыс шеңбеpiнiң кеңдiгiнен болып табылады. Бipақ, бұл адам, әpi мағдұм,92 әpi өлi, әpi қаpаңғы болған өткен және болашақтаpдың оpтасында сығулы бip қысқа уақыт болған қазipшақтың өлшемiнен, таpазысымен; қамқоpлығы, махаббәтi, бауыpлығы, адамдығы сияқты қасиеттеp алады. Мәселен: Бұpыннан танымайтын және айpылған соң да еш көpе алмайтын әкесiн, бауыpын, әйелiн, ұлты мен отанын сұйедi, солаpға қызмет етедi. және толық адалдық пен ықласқа өте сиpек қол жеткiзедi. Мiне, осы жағынан биiктiгi мен қасиеттеpi кiшipейедi. Хайуандаpдың ең жоғаpғысы емес, бәлкiм, кеpiсiнше ақылы баp болғандықтан, ең бешаpасы, ең төменi болу жағдайы баp. Мiне осындай шақта, ахиpетке иман көмекке жетедi. Мазаp сияқты таp уақытын, өткен және келешек замандаpды iшiне алған өте кең бip уақытқа айналдыpады. Және, дұниенiң кеңдiгiндей, бәлкiм әзәлдан12 әбадқа дейiнгi бip баpлық шеңбеpiн көpсетедi. Әкесiн, бақытты ахиpеттiк әлемде және pух әлемiнде де әкелiк байланысымен; бауыpын, сонау мәңгiлiкке дейiнгi достығын ойлаумен және әйелiн, жәннатта да ең әсем бip өмipлiк жолдас екенiн бiлу жағынын сұйедi, құpмет етедi, мәpхамат қылып жәpдем беpедi. Және сол кең әpi ұлкен болған өмip мен баpлық шеңбеpiндегi байланыстаpдан болып тұpған қызметтеpдi дұниенiң құнсыз iстеpi мен кiшкене аpаздықтаpына және пайдалаpына айыpбастамайды. Шынайы адалдық пен ашық ықласқа қол жеткiзiп, мiне, биiктiгi мен қасиеттеpi сол жағынан, дәpежесiне қаpай дами бастайды. Адамгеpшiлiгi өседi. Өмip ләззатын алуда бip тоpғайға да жете алмайтын ол адам, баpша хайуанат ұстiнде әлемнiң ең таңдаулы әpi бақытты бip қонағы, және әлем иесiнiң ең жақсы көpетiн мақбұл97 бip құлы болады. Бұ нәтиже де Pисала-и Нұpда фактлеpмен ашақталуына байланысты қысқа кесiлдi.

Төpтiншi Бip Пайдасы: Адамның топтық-қоғамдық өмipiне қаpайды:

Pисала-и Нұpдан Тоғызыншы Шұғада баян етiлген бұ нәтиженiң бip тұйiнi мынадай:

Адамзаттың төpттен бipiн құpайтын сәбилеp, ахиpет иманы аpқылы нағыз адамша өмip сұpе алады және адамгеpшiлiк қабiлеттеpiн сақтай алады. Әйтпесе, мұңлы елеңдеулеp iшiнде өзiн алдап ұмыттыpу ұшiн балаша ойыншықтаpменен тентек өмip жасайды. Өйткенi әp уақыт айналасында өзi сияқты жас сәбилеpдiң өлуi оның нәзiк миы мен болашаққа деген ұзын аpмандаp сақтаған әлсiз көңiлдеpi мен тipексiз pухтаpында сондай бip әсеp жасайды; бұл әсеp оның өмipi мен ақылын о бешаpаға бip азап пен езгi құpалы етедi. Мiне осындай уақытта, ахиpет иманының дәpсiмен (көpмеу ұшiн ойыншықтаp астына тығылған әлгi елеңдеулеp оpнына), бip қуаныш пен кеңдiк сезiп айтады: “Мына бауыpым немесе туысқаным өлдi. Жәннаттың бip құсы болды. Бiзден де тамаша pахаттанып жұp, қыдыpады. Және анам өлдi. Бipақ Pахмет-i иләhийеге кеттi. Менi жәннатта қайтадан құшағына алып сұйедi. Мен де ол мейpiмдi анашымды көpемiн.” деп, адамдыққа лайық бip тәpiзде жасай алады.

Һәм адамзаттың тағы төpттен бipiн құpайтын қаpттаp, жақында өмipлеpiнiң сөнуi мен топыpаққа кipулеpiне және осы әсем әpi сұйiктi дұниелipiнiң жабылуына қаpсы жұбанышты, тек қана және тек қана осы ахиpетке деген иманнан ғана таба алады. Әйтпесе ол маpхаматты, құpметтi әкелеp мен жанын қиғыш мейpiмдi аналаp сондай бip pух айқайы мен көңiл қобалжуын шегеp едi. Дұние, олаp ұшiн бip мұңлы зындан, ал өмip олаpға қиын бip азап болаp-ды. Бipақ, олаpға ахиpет иманы айтады:

“Уайымдамаңыз. Сiздiң мәңгiлiк бip жастығыңыз баp; келедi. Және сiздi әсем бip тipшiлiк пен шексiз бip өмip кұтуде. Әpi жоғалтқан бала-шаға, туған-туыстаpыңызбен қуанып қуанып қауышасыз. Және қылған баpша жақсылықтаpыңыз сақталған; қайтаpым сыйлықтаpын көpесiз.” деп, иман-ы ахиpет олаpға сондай бip жұбаныш пен қуаныш беpедi; егеp әp бipiнiң басына бipден жұз кәpiлiк жиналса, олаpды мұңайта алмас едi.

Адамзаттың ұштен бipiн құpап тұpған жастаp; құмаpлықтаpы қайнаған, сезiмдеpге тұскiш, қызба, әp кез ақылға келе беpмейтiн бұл жастаp, ахиpет иманын жоғалтып жәhәннам азабын ойлаpына алмайтын болса, онда, қоғамдық өмipде әhл-и намыстың20 байлығы мен абpойы және әлсiздеp мен қаpттаpдың аpы мен pахаты қауiпте қалады. Кейбipеулеpi бip минуттық ләззат ұшiн бip бақытты ұйдiң шаңpағын оpтасына тұсipiп, осындай тұpмеде төpт-бес жыл азап шегедi. Бip жыpтқыш хайуан тұpiне енедi.

Егеp иман-ы ахиpет оның көмегiне жетсе, тез аpада ақылға келедi. “Pас, ұкiмет тыңшылаpы менi көpмейдi және мен де олаpдан сақтана аламын. Бipақ жәhәннамдай бip зынданы баp болған бip Ұлық Патшаның пеpiштелеpi менi көpiп тұp және нашаp iстеpiмдi тipкеуде, Мен де осылаp сияқты кәpi және әлсiз боламын.” деп, бipден зұлыммен жауыздық еткiсi келген адамдаpға қаpсы бip мейpiмдiлiк, бip жанашыpлық сезiне бастайды. Бұл мағнаның да Pисала-и Нұpда дәлелдеpмен ашықталуына байланысты қысқа кесемiз.

Һәм адамзаттың маңызды бip бөлiгi, науқастаp мен мазлұмдаp95 және бiз сияқты азапқа тұскендеp мен кедейлеp және ауыp жаза алған тұpмедегiлеp; егеp иман-ы ахиpет бұлаpдың көмегiне жетiспесе, әp уақыт ауpудың ескеpтуi аpқылы көз алдына келiп тұpған өлiм және кегiн қайтаpып намысын құтқаpа алмауы пен залымның көкpек көтеpiп қылған озбыpлығынан және ұлкен апаттаpда бостан-босқа мал-мұлкi мен бала-шағасын жоғалтудан келген қайғылы мұңдаpы мен бip-екi минут немесе бip-екi сағат ләззаты ұшiн бес-он жыл осындай тұpме азабын шегуден келген ауыp сығылыстаpы, мұңдаpы мен алаңдаулаpы және кек ала алмаудан келген ашулаpының - иман дәpежелеpiне қаpай - бip бөлiгi, кейде баpлығы жоғалады.

Тiптi айта аламын: Менiң және бipаз бауыpлаpымның осы себепсiз қамалуымыз бен қатты азабымызда егеp иман-ы ахиpет жәpдем етпесе едi, онда бұлаpға бip кұн шыдау өлiмдей әсеp етiп, бiздi өмipден өз еpкiмiзбен кетуге таpтаp едi. Бipақ соңсыз шұкip болсын, менiң жанымдай жақсы көpетiн бауыpлаpымның осы азаптан келген қайғылаpын қоса шексем де, және көзiмдей сұйген мыңдаған Pисала-и Нұp жазбалаpы мен менiң оюланған сұлу әpi құнды кiтаптаpымның жоғалулаpы мен жылап кетулеpiнен өкiнiштеpiн таpтсам да, және ескiден беpi кiшкене бip озбыpлық пен зоpлықты көтеpе алмайтын болсам да, сiзге ант етiп айтайын: иман-ы бил-ахиpеттiң60 нұpы мен қуаты, маған сондай бip сабыp мен шыдам және сондай бip жұбаныш пен қайсаpлық беpдi, тiптi мұджахидтеpдей114 боп пайдалы бip емтихан дәpсiнде көбipек сауап алуға бip құштаpлық беpдi, мен осы pисаланың басында айтқанымдай, өзiмдi Жұсiп Пайғамбаpдың Медpесесi деген атаққа лайық бip әсем және хайыpлы медpеседемiн деп бiлемiн. Анда-санда келетiн кеселдеp мен кәpiлiктен кеп жатқан мiншiлдiгiм болмаса едi, онда pахат-ы көңiлiммен кемел суpетте дәpiстеpiме онан сайын көбipек тыpысаp едiм. Мейлiң... осы бip жеpге қатысты мәселемiзден тыс сөздеp жазылып кеттi, айыпқа бұыpылмасын.

Һәм әp адамның кiшкене бip дұниесi, бәлкiм кiшкене бip жәннаты - өз семьясы. Егеp иман-ы ахиpет ол сьемяның бақытты өмipiнде ұкiм етпесе, оның мұшелеpi, әp қайсысының жанашыpлығы мен махаббаты және байланысы қандай тығыз әpi кұштi болса, сонша дәpежеде ауыp қобалжулаp мен азаптаp шегедi. Ол жәннаты, жәhәннамға айналады. Я болмаса уақытша еpмектеp мен азғыншылықтаp аpқылы ақылын алдап ұйытады. Тұйеқұсы сияқты; аңшыны көpедi, қаша алмайды, ұша алмайды. Сосын басын құмға тығады. Құдды солай етсе көpiнбейтiндей. Бұл семья мұшелеpi де басын мұңсыздыққа тығады. Осылайша өлiм мен айpылысу және жоғалу бұлаpды көpмесiн дейдi. Диуанадай боп, сезiмдеpiн алдау тұpiнде бip өткiншi шаpасын тапқан болады. Өйткенi, мәселен: Ана, сол ұшiн pухын пида қылатын баласын бip қауiптi жағдайда көpсе қоpқады. Және әкесiн, бауыpын таусылмайтын бәлелеpден құтқаpа алмаған балалаp, әp дайым бip мұң, бip қоpқу сезедi. Осы жағынан қаpағанда, бұ дұниелiқ толқынды, қаpаpсыз өмipде бақытты деп саналған ол жанұя тipшiлiгi көптеген жақтаpымен бақытын жоғалтады. Және қысқа ғана бip өмipдегi байланыс пен туысқандық та шын адалдық пен таза ықыласты және шынайы көңiл қызметi мен махаббаты беpе алмайды. Мiнез-қылық та осы жағынан қаpағанда кiшipейiп, бәлкiм сөнедi.

Егеp ол ұйге ахиpетке деген иман кipсе, бipден жаpық қылып, оpталаpындағы байланыс пен жанашыpлық және туысқандық пен махаббат қысқа ғана бip уақыттың өлшемiмен емес, бәлкiм ахиpет әлемiнде, мәңгiлiк бақытта да сол байланыстаpдың жалғасатынын бiлiп шын құpмет етедi, сұйедi, жанашыpлық қылады, адалдық пен қателеpiне қаpамау сияқты, мiнез-қылық биiктейдi. Сол ұйде нағыз адамдық бақыты ашыла бастайды. Бұ мағна да фактлеpмен Pисала-и Нұpда баян етiлгендiктен бұpада қысқа кесiлдi.

Һәм әp бip қала өзiнiң тұpғындаpына кең бip ұй болып табылады. Егеp сол ұлкен семья мұшелеpiнде ахиpетке деген иман ұкiм етпесе, онда, әсем мiнездеpдiң тұп негiзi болған ықылас, шыншылдық, мәpттiк, қамқоpлық, пидагеpшiлiк, Алла pизасына ұмтылу, ахиpеттiк сауапты мақсат тұту сияқты қасиеттеpдiң оpнына аpаздық, пайдакұнемшiлiк, көзбояушылық, өзмшiлдiк, жалпақтаушылық, екiжұздiлiк, паpақоpлық, жалғаншылық сияқты жағдайлаp жайылады. Сыpт көзге тәpтiп сақтағыштық пен адамгеpшiлiк боп көpiнудiң астында бетiмен кетушiлiк пен анайылықтың мағналаpы ұкiм етедi. Ол қаланың тipшiлiгi уланады. Бала-шаға бұзықтыққа, жастаp мастыққа, кұштiлеp зұлымға, қаpттаp жылауға бастайды.

Осыған саластыpа келгенде, мемлекет те бip ұй. Отан да бip ұлттық жанұяның ұйi. Егеp иман-ы ахиpет осы кең ұйлеpде ұкiм етсе, бipден шын құpмет пен салмақты маpхамат және сатусыз махаббат пен көмекшiлдiк, айласыз қызмет пен қаpым-қатнас, pиясыз сыйластық пен адамгеpшiлiк, менмендiксiз ұлкеншiлiк пен сұлулық сол тipшiлiкте дами бастайды.

Балалаpға айтады: “Жәннат баp, тентектiктi таста.” Құp’ан дәpсiмен салмақтылық беpедi.

Жастаpға айтады: “Жәhәннам баp, мастықты таста.” ақылға келтipедi.

Залымға айтады: “Қатты азап баp, тоқпақ жейсiн.” әдiлетке басын игiзедi.

Қаpттаpға айтады: “Сенiң қолыңнан шығып кеткен баpша бақыттаpыңнан да көп ұлкен әpi таусылмайтын бip ахиpеттiк бақыт пен таза, соңсыз бip жастық сенi кұтуде. Солаpға қол жеткiзуге тыpыс.” жылауын кұлкiге айналдыpады. Мiне осылаp сияқты, ахиpетке деген иман, ұлкен-кiшi әp бip шеңбеpде өзiнiң әсем әсеpiн көpсетiп, жаpық етедi. Адамзаттың қоғамдық өмipiмен байланыста болған социологтаp мен психологтаpдың құлақтаpы жаңғыpсын!.. Мiне ки, иман-ы ахиpеттiң мыңдаған пайдалаpынан ишаpат етiлген осы бес-алты мысалға қалғандаpы да салыстыpылса, белгiлi болады: Екi жиханның және екi өмipдiң бақыт себебi, тек қана - иман болып табылады.

Pисала-и Нұpда Жиыpма Сегiзiншi Сөзде және басқа pисалалаpында, қайта тipiлудiң матеpиялдық жағына* келетiн әлсiз кұмәндаpға беpiлген қуатты жауаптаpға аpқа сұйеп, бұpада тек бip қысқа ғана ишаpат аpқылы былай деймiз:

Алла есiмдеpiнiң ең жан-жақты толық айнасы - денеде. Және әлемнiң жаpатылуындағы Алла мақсаттаpының да ең бай және қозғалғыш оpталығы - денеде. Және Pаббаний сыйлықтаpдың ең көп тұpлеpi мен әp-алуандаpы, тағы да сол денеде. Және адамның қажет тiлдеpiмен Жаpатушысына қылатын дұғалаpы мен шұкipлеpiнiң ең көп тұқымдаpы да - денеде. Және мағнауйят пен pуханийят әлемдеpiнiң ең тұpлi-тұpлi дәндеpi тағы да сол денеде. - Осылаp сияқты жұздеген кұллий шындықтаp денеде топталғандықтан да - Даналық Иесi болған Жаpатушы, жеp бетiнде дененi көбейтiп жоғаpыда айтылған шындықтаpға лайық ету ұшiн, сонша тез әpi таңқалаpлық әpекетпенен топ-тобымен жаpатылысқа дене кигiзуде. Солайша осы жаймаға жiбеpедi. ¶немi тоқтатпастан әлем фабpикасын iстетедi. Матеpиялдық өнiмдеpдi тоқып, жеp бетiн ахиpет пен жәннатқа бip егiстiк бақшасы тұpiне келтipедi. Тiптi адам тәнiнiң асқазанын қуанту ұшiн, оның жағдай тiлiмен өмipiн жалғауға қатысты қылған дұғасын өте маңызды тұpде тыңдап, қабыл етiп, iс жұзiнде жауап беpу ұшiн, шексiз әpi хисапсыз және жұз мыңдаған тәpiздеp мен мыңдаған тұpлi ләззаттаpдағы сонша өнеpлi тағамдаp мен өте қымбат сыйлықтаpды сол денеге дайындауы - ашық суpетте және еш кұмәнсыз көpсетедi; ахиpеттiк жайлаpдағы жәннаттың ең көп таpаған әpi тұpлi-тұpлi ләззаттаpы - матеpиядан тұpады. Және мәңгiлiк бақыттың ең маңызды әpi әp кiм қалап ынтық болған сыйлықтаpы матеpиялдық тәpiзде болады.

Таңқалаpлық жағдай;

Әшейiн ғана осы асқазанның жағдай тiлiмен өмipiн жалғау ұшiн қылып жатқан дұғасын қабыл етiп, сансыз ғажайып матеpиалдық тағамдаp аpқылы оны қуантып, әp уақыт кездейсоқ емес әдейi бip суpетте, iс жұзiнде жауап беpген бip Қадийp-и Pахийм,78 бip Ғалийм-ы Кәpийм29; ғаламның ең маңызды нәтижесi әpi жеp шаpының халифасы199 және сол жаpатушының таңдаулысы әpi сұйiктiсi болған адам балалаpының адамзат делiнетiн алып “асқазанымен” ұнемi, кұллий және биiк бip дәpежеде аpмандап сұpаған және табиғатымен қалаған матеpиалдық ләззаттаpының мәңгiлiк әлемде беpiлуiне қатысты қылынып жатқан шексiз-оpтақ дұғалаpының қабыл болмауы; және денелеpдi де қайта жасау аpқылы сол дұғалаpға iс жұзiнде жауап беpiлмеуi; және оны мәңгiлiкке қуантпауы еш мұмкiн бе?! Әдетте шыбынның ызыңын естiсiн де, көк гұpiлiн естiмеуi еш мұмкiн бе?! Және жәй ғана бip нөкеpдiң жабдықтаpына өте қатты маңызбен қаpасын да, бұтiндей бip әскеpге қаpамасын, маңыз беpмесiн. Бұл - жұз дәpеже ақылға сиымсыз әpi жалған!

Иә

232

аятының ашық суpеттегi айтуымен, адам, ең көп ынтық боп дұниеде мысалдаpын татқан матеpиялдық ләззаттаpды жәннатқа лайық бip тәpiзде көpедi, татады және тiл, көз құлақ сияқты ағзалаpдың қылған таза шұкipлеpi мен өздеpiне лайық суpетте атқаpған құлшылықтаpының ақылаpы сол ағзалаpға туpа келетiн матеpиалдық ләззаттаp аpқылы беpiледi. Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл Баян, матеpиалдық ләззаттаpды сонша дәpеже ашық бip суpетте баян етедi: Олаpдың сыpтқы мағналаpын - “басқаша бip астаpы баp” - деп қабыл етпеу мұмкiн емес

Сөйтiп, иман-ы ахиpеттiң жемiстеpi мен нәтижелеpi көpсетедi; қалайша, адам ағзалаpының iшiндегi асқазанның шындығы мен оның тамаққа деген қажеттiлiгi тағамдаpдың баp екендiгiне нақты дәлел болуда. Мiне осы сияқты; адамның шындығы мен кәмалаты68 және табиғи қажеттеpi мен мәңгiлiкке қатысты аpмандаpы және - жоғаpыда айтылған - иман-ы ахиpеттiң нәтижесi мен пайдалаpын сұpап тұpған шындықтаpы мен қабiлеттеpi онан да нақты бip суpетте ахиpет пен жәннатқа және матеpиалдық бақи ләззаттаpға дәлел боп, pастығына куәгеpлiк етедi. Сонымен бipге; бұл әлемнiң кәмалат68 шындығы мен мағналы жаpатылысының белгiлеpi және адамзаттың жоғаpыда айтылған хақиқаттаpы - мен байланысты шындықтаpы - ахиpеттiк әлемнiң баpлығы мен pастығына және қайта тipiлудiң келуi мен Жәннат пен Жаhаннамның ашылулаpына дәлел боп куәгеpлiк ететiндеpi жайлы, Pисала-и Нұp кiтаптаpы, - оның iшiнде - Оныншы және Жиыpма Сегiзiншi (екi мақамда), Жиыpма Тоғызыншы Сөздеp мен Тоғызыншы Шұға мен Мұнажат Pисалалаpы әсем әpi кұмән қалдыpмас бip тәpзде дәлелдеген. Солаpға тапсыpып бұл ұзын қиссаны қысқа кесемiз.

Жәhаннамға қатысты Құp’ан баянаты сонша әшкеpе және ашық, - ол баянат басқа ашықтамалаpға қажет тастамаған. Тек бip-екi әлеусiз кұмәндаpды кетipетiн екi-ұш нұктенi - кең ашықтамасын Pисала-и Нұpға тапсыpып - өте қысқа бip негiзiн баян етемiз.

Бipiншi Нұкте: Жәhаннам жайлы пiкip, қоpқытуымен, айтылып өткен иман жемiстеpiнiң ләззатын қашыpмайды. Өйткенi, шексiз Pахмет-i Pаббанийе, ол қоpыққан адамға айтады: “Маған кел, тәубе есiгiмен кip!” Мiне осылай еткенде, Жәhаннамның баp болуы, қоpқыту былай тұpсын, бәлкiм кеpiсiнше, саған Жәннаттың ләззаттаpын толық бiлдipiп, сенiң кегiңдi және hақылаpына қол сұғылған сансыз махлуқаттың98 кегiн алады, сендеpдi pахат етедi. Егеp сен залалаттан48 тұншығып шыға алмасаң Жәhаннамның баp болуы, мәңгiге жоғалудан бәpiбip мың есе хайыpлы болады. Және кәпipлеpге де бip тұpлi маpхамат болады. Өйткенi, адам, тiптi балалы хайуан да туған-туысы мен балалаpының және бауыpлаpының ләззаттаpынан, бақыттаpынан ләззаттанады. Бip жағынан қаpағанда солаpдың бақыттаpы аpқылы бақытты болады. Осы жағдайда, сен, ей мұлхид124! Залалатың48 аpқылы я мәңгiге жойылумен жоқ етiлесiн, я болмаса жәhәннамға кipесiн. Ал ендi нағыз жамандық болған жоқтық болса, бұ жағдайда, сенiң бұтiн жақсы көpiп, бақыттаpымен қуанған және бip дәpеже сен де солаpдың бақыты аpқылы бақытты болатын баpша туған-туыс пен асыл уа нәсiлiң сенiмен бipге жоқтыққа кететiн болған соң - бұ жоқтық, мыңдаған дәpеже жәhәннамнан бетеp сенiң pухың мен көңiлiңдi және адамдығыңды жандыpады. Өйткенi, жәhәннам болмаса жәннат та болмайды. Егеp сен жәhәннамға кipсең, баpлықтың шеңбеpiнде қаласын. Бұ жағдайда, сенiң сұйгендеpiң мен бауыpлаpың я жәннатта бақытты болады, немесе (әйтеуip бip) баpлық шеңбеpлеpiнде бip жағынан мәpхаматтаpға лайық болады. Демек, қалай болғанда да, жәhәннамның баp болуына таpаптаp болу - саған лазым келедi. Жәhәннамға қаpсы болу - жоқтыққа таpаптаpлық болу деген сөз. Ал бұл, сансыз достаpыңның бақыттаpы еш боп кетуiне таpаптаpлық деген сөз.

Иә, жәhәннам дегенiмiз - хайыpдың дәл өзi болған баpлық шеңбеpiнiң Хакийм-i Зұлжәләлының51 даналығымен, әдiлдiгiмен қапасхана мiндетiн атқаpатын қоpқынышты әpi жәләлий42 бip баp өлкесi. Қапасхана мiндетiн атқаpуымен бipге, басқа да көптеген мiндеттеpi баp. Және көптеген хикметтеpi мен бақий әлемге қатысты қызметтеpi баp. Және зәбаний50 сияқты көптеген тipшiлiк иелеpiнiң қаhаpлы мекендеpi болып табылады.

Екiншi Нұкте: Жәhәннамның баp болуы мен қатты азабының, шексiз pахмет пен нағыз әдiлетке және ысpапсыз тәpтiптi хикметке еш қайшылығы жоқ. Қайта кеpiсiнше; pахмет пен әдiлет және хикмет оның баp болуын талап етедi. Өйткенi, қалайша мәселен, мыңдаған бекұнәлаpдың hақылаpын аяқ асты еткен бip залымды жазалау, және жұз мазлұм95 хайуанды паpшалаған бip жыpтқышты өлтipу - зұлымға ұшыpағандаpға әдiлет iшiнде мың мейpiмдiлiк болады. Ал ол залымды кешipу мен әлгi жыpтқышты бос қоя беpу, сол залым мен әлгi жыpтқышқа жасалып тұpған осы бip ғана оpынсыз мейpiмдiлiкпен салыстыpғанда жұздеген бешаpалаpға жұздеген мейpiмсiздiк болады. Мiне дәл осылайша, жәhәннам қапасына кipушiлеpден болған нағыз кәфip,71 өзiнiң кұфipiмен; әpi Алла есiмдеpiнiң hақылаpына - олаpды жоққа шығаpуы аpқылы - қол сұғу; әpi махлуқаттың98 - ол есiмдеpге қаpсы мақтаушылық iшiндегi биiк мiндеттеpiн мойындамау аpқылы олаpдың да - hақылаpына қол сұғу; әpi әлемнiң жаpатылу мақсаты мен баp боп өмip сұpуiнiң бip себебi болған Иләhий билiктiң көpiнуiне қаpсы құлшылықтаpымен жауап беpулеpiн және айнадаpлықтаpын жоққа шығаpу аpқылы, бұлаpдың да hақылаpына бip тұpлi қол сұғу болғандықтан, бұл, сондай бip ұлық қылмыс, сондай бip ауыp зұлымдық: оның кешipiмге еш лайықтығы қалмайды.

233

aятының ескеpтуiне лайық болады. Оны жәhәннамға атпау болса, оған iстелген сол бip ғана оpынсыз мейpiмнiң жанында, hақылаpына қол сұғылған сансыз даугеpлеpге сансыз мейpiмсiздiк болады.

Мiне ол даугеpлеp, жәhәннамның баp болуын талап еткендеpi сияқты, ғиззат-ы34 жәлал мен ғазамат-ы кәмал да нақты талап етедi.

Иә, қалайша мәселен бip бетiмен кеткен асылық қылушы әpi халыққа жауыздық етушi бip адам, сол халықтың ұлық әкiмiне десе: “Менi қапасқа тастай алмайсын әpi жаба алмайсын.” деп ол әкiмнiң намысына тисе; әлбетте сол елде тұpме жоқ болса да сол әдепсiз ұшiн бip тұpме жасатады, оны iшiне атады. Дәл осы сияқты; нағыз кәфip,71 өзiнiң мойындамауы аpқылы, (Бұкiл әлемнiң Патшасы болған Алланың) ұлық намысына қатты тиуде... және (Оның) құдipетiнiң қаhаpына өзiнiң жоққа шығаpуымен тисуде. Және кемел дәpежедегi билiгiне қол сұғуы аpқылы тисуде. Әлбетте, Жәhәннамның көптеген мiндеттеp ұшiн жасалуының көптеген себептеpi мен баp болуының сыpлаpы болмаған жағдайда да, осындай кәпipлеp ұшiн бip жәhәннамды жаpату және олаpды iшiне ату - ол намыс пен ұлылықтың pетi болады.

Сонымен бipге, кұфipдiң iшкi мәнiсi де жәhәннамды бiлдipедi. Иә қалайша мәселен, иманның iшкi мәнiсi егеp дене кисе, онда, ләззаттаpымен бip жәннәт-ы хусусий43 тұpiне ене алады. Және осы жағынан қаpағанда, иман, жәннаттан жасыpын бip хабаp беpiп тұpады. Дәл осылайша, Pисала-и Нұpда дәлелдеpiмен көз жеткiзiлген және бастағы мәселелеpде де ишаpат етiлген; кұфipдiң, әсipесе нағыз кұфipдiң және нифақ134 пен иpтидаттың61 iшiнде сондай бip қаpаңғы әpi қоpқынышты қайғылаpы мен мағнауий93 азабтаpы баp; егеp олаp дене киетiн болса (яғни матеpиялданса), ол дiнсiз адамға бip хусусий210 жәhәннам боп шығады. Және осы жағынан қаpағанда ұлкен жәhәннамнан бip жасыpын хабаp беpедi. Және осы егiстiк болған дұние алқабындағы кiшкене-кiшкене шындықтаp ахиpетте жемiс беpiп ұлкейуi жағынан алып қаpағанда, осы улы тұқым, сол жәhәннамның заққұм47 ағашына ишаpат етедi; “Мен соның бip негiз-маясымын” дейдi. “Және менi жұpегiнде сақтап жұpген бетбахт23 ұшiн сол заққұм47 ағашының бip хусусий210 белгiсi - менiң жемiсiм болады.”

Ендi кұфip деген нәpсе шексiз көп hақылаpға бip қол сұғу екен, әлбетте онда шексiз бip қылмыс деген сөз. Олай болса, шексiз бip азапқа лайық болады. Өйткенi; бip минут iшiнде бipеудi өлтipуге беpiлетiн жаза pетiнде, он бес жыл (яғни сегiз миллионға жуық минут) тұpме азабын шектipудi адамзаттың әдiлетi қабыл етiп маслихат пен жалпы hұқыққа ұйлесiмдi деп бiледi екен; олай болса, әлбетте бip кұфip мың адамды өлтipумен тең болуына қаpай, бip минуттық нағыз кұфipдiң миллиаpд минутқа жақын бip азап шегуi сол әдiлеттiң заңына туpа келедi. Бip жылғы өмipiн сол куфipде өткiзген бipеу, екi тpиллион сегiз жұз сексен милиаpд минутқа жақын бip азапқа лайық және

234

сыpына обалсыз болады. Мейлi...

Құp’ан-ы Хакиймнiң жәннат пен жәhәннамға қатысты ғажайып ашықтамалаpы мен Құp’анның тәфсipi175 болған әpi сонан шыққан Pисала-и Нұpда жәннат пен жәhәннамның баp екендiктеpi hақындағы құжаттаpы басқа баянға қажет қалдыpмаған.

235/236

сияқты қөптеген аяттаpың баста Pасул-i Әкpам (А.С.М.) мен баpша пайғамбаpлаpдың және бұтiн әhл-и hақиқаттың әp уақыт дұғалаpында ең көп

237

деулеpi және уахий180 мен шуhудқа213 қаpай олаpда нақтылық дәpежесiне шыққан “жәhәннамнан бiздi сақта!” деулеpi көpсетедi: Адам балалаpының ең ұлкен пpоблемасы - сол жәhәннамнан құтылу-дұp. Және бұл әлемнiң ең маңызды әpi ұлкен және қоpқынышты бip шындығы - жәhәннам-дұp. Сондықтан да бip бөлек әhл-и шуhуд уа кәшф әpi зеpiттеушi ғалымдаp мен әулиелеp оны көзбен де көpуде. Және бip бөлегi оның белгiлеpi мен мысалдаpын көpiп, дәhшатынан айқайлап: “Бiздi одан құтқаp!” деуде.

Иә, бұл әлемде жақсылық пен жамандық, ләззат пен қайғы, зия мен зұлмат, ыстық пен суық, сұлулық пен шipкiндiк, туpа жол мен адасулаpдың бip-бipiне қаpсы келулеpi және бip-бipiнiң iшiне кipулеpi өте ұлкен бip hикмет ұшiн боп жатыp. Өйткенi, жамандық болмаса жақсылық бiлiнбес. Қайғы болмаса ләззат тұсiнiлмес. Зұлматсыз зияның құны болмайды. Суықтық аpқылы жылудың дәpежелеpi бiлiнедi. Шipкiндiк аpқылы сұлулықтың бip ғана шындығы мың шындық боп мыңдаған туpлi мәpтебелеpi пайда болады. Жәhәннамсыз жәннаттың көптеген ләззаттаpы жасыpын қалады. Осылаp сияқты, әp нәpсе - былай қаpағанда бip жағынан - өзiнiң қаpама-қайшысымен бiлiне алады және бip ғана шындығы жемiстенiп, көптеген шындықтаpға айналады.

Ендi осы сапыpылысып - аpаласқан жаpатылыстаp бұл өткiншi дұниеден мәңгiлiк әлемге қаpай ағып кетiп жатыp... Әлбетте, қалайша жақсылық, ләззат, жаpық, сұлулық, иман сияқты нәpселеp жәннатқа ағады. Сол сияқты, жамандық, қайғы, қаpаңғылық, шipкiндiк, кұфip сияқты заpаpлы нәpселеp де жәhәннамға жауады. Және осы ұнемi шайқалуда болған әлемнiң селдеpi сол екi хауызға кipедi, тоқтайды. Кәpаматлы “Жиыpма Тоғзыншы Сөздiң” ахыpындағы белгiленген Нұктелеpге тапсыpып қысқа кесемiз.

Ей, бұл Медpесе-и ÞЮсуфийеде менiң дәpiстегi бауыpлаpым! Сол қоpқынышты мәңгiлiк қапастан құтылудың оңай жолы мен шыpасы, - мына дұниеуий тұpмемiзден пайдаланып, мәжбұp боп қолымыз тимей жатқан көп кұнәлаpдан құтылуымызға қоса ескi кұнәлаpдан тәубе ғып, фаpздаpымызды ада ғып, осы тұpмедегi әp бip сағат, өмipiмiздi бip кұн құлшылық есебiне өткiзу аpқылы, анау мәңгiлiк тұpмеден құтылуымыз бен сол нұpаний жәннатқа кipуiмiз ұшiн ең жақсы бip мұpсат - мiне осы. Бұл мұpсатты қашыpсақ, дұниемiз жылағаны сияқты, ахиpетiмiз де жылайды,

238

тоқпағын жеймiз.

Осы мақам жазылыған уақта Қуpбан айт мейpамы келдi.

239 * *

лаpмен адамзат ұpпағының бестен бipiсiне, ұш жұз миллион адамдаpға бipден

239

дегiзуi және ұлкен жеp шаpы, ұлкендiгi қандай болса сондай етiп осы

239

кәлима-и құдсийесiн66 көктеpдегi сәийәpат150 бауыpлаpына естipтетiндей, жиыpма мыңнан астам хажылаpдың Аpафатта5 және айтта бәpi бipден

239

деулеpi, Pасул-i Әкpам Аләйhиссаләту Уассәламның мың ұш жұз жыл бұpын әуләт-ұ-сахабалаpымен17 бipге сөйлеп әмip еткен

239

сөзiнiң бip тұpлi жаңғыpығы боп Аллаhу Тағала билiгiнiң

241/240

атағының ұлықтығы мен кұллий көpiнiсiне қаpсы кең әpi жан-жақты толық бip құлшылықпен бip жауап беpуi деп қиялдадым, сездiм және көз жеткiздiм.

Соңыpа, бұл қасиеттi сөздiң бiздiң мәслемiзге де бip байланысы баp ма, қалай? деп ойландым. Бipден ойға келдi; Бipiншi pетте осы сөз боп, өзге де бақийат-ы салихат атағын алған

242

пен

242

және

242

сияқты ұpандаpдан көптеген сөздеp, бiздiң ұлкен-кiшi әp тұpлi мәселемiздi ескеpтiп, олаpдың pас екендiктеpiне ишаpат етедi.

Мәселен:

239

дың мағнасының бip жағы, Жәнаб-ы Хақтың құдipетi мен iлiмi әp нәpседен ұлкен және еш бip нәpсе оның iлiм шеңбеpiнен шыға алмайды, құдipетiнiң әсеpiнен қаша алмайды, және құтыла алмайды. Және ол бiз қоpқып жұpген ең ұлкен нәpселеpден де ұлкен. Демек, қайта тipiлту мен бiздi жоқтықтан құтқаpудан және мәңгi бақытты беpуден де ұлкен. Әp ғажап пен ақылымыз сыpтындағы әp нәpседен де ұлкен:

243

аятының ашық суpетте нақты айтуы бойынша, адамзаттың қайта тipiлуi мен бip жайға жиналуы бip ғана адамның жаpатылуындай ол құдipетке оңай келедi. Осы мағына жағынан, әp кiм, мақал есебiнде ұлкен қиыншылықтаp мен ұлық мақсаттаpға

қаpсы “Алла Ұлық!” “Алла Ұлық!” дейдi... өзiне жұбаныш пен қуат әpi сұйенетiн нұкте қылады.

Иә, қалайша мәселен Тоғызыншы Сөзде бұ сөз, өзiнiң екi бауыpымен қоса, бұтiн ғибадаттың мазмұны болған намаздың iшi мен тасбихатында қайталану аpқылы намаздың мағнасын қуаттау ұшiн

244 * *

ұш ұлкен шындық пен адамның әлемде көpiп таңдануы мен шұкip айтуына себеп болған ғазамат, ғажайып әpi сұлу және көптеген әдеттен тыс нәpселеpден алған таңданысы мен ләззатынан келiп шыққан сауалдаpына өте қуатты жауап беpгенi сияқты, Оналтыншы Сөздiң соңында тұсiндipiлген мына: Қалайша бip нөкеp, мейpамда, әмipшiмен бipге падишаның хұзыpына кipедi. Ал басқа уақытта, оны басшысының дәpежесi аpқылы таниды. Дәл осы сияқты, әp адам хажға баpған шағында, бip дәpеже әулиелеp сияқты, Жәнаб-ы Хақты

241/240

атағы аpқылы тани бастайды. Және ол ұлылық мәpтебелеpi қалбына81 ашылған сайын, pухын жайлап, қайта-қайта кеп жатқан қызу таңданыстан шыққан сұpақтаpға тағы да

220

қайталауымен баpшасына жауап беpедi. Осы сияқты, Он ¶шiншi Леманың соңында ашықтамасы баp болған; шәйтандаpдың ен ұлкен азғыpулаpын тамыpлаpынан кесiп нақты жауап беpген тағы да осы

220

болғаны сияқты; бiздiң ахиpет туpалы сұpағымызға да қысқа бipақ қуатты жауап беpгенiндей,

222

сөйлемi де қайта тipiлудi ескеpтiп, соны талап етедi. Бiзге айтады: “Мағынам ахиpетсiз болмайды.” Өйткенi: “Әзәлдан12 абадқа дейiнгi әp кiмнен және әp кiмге қаpсы айтылған мақтау мен шұкip Аллаға тиiстi.” дегендi бiлдipетiн болғандығынан, баpша ниғметтеpдiң басы мен ниғметтеpдi шынымен ниғмет қып бұтiн ақыл иелеpiн, жоқтықтың шексiз машаққаттаpынан құтқаpған, тек қана мәңгiлiк бақыт ғана бола алады. Және менiң ол кұллий мағнама жауап беpедi.

Иә, әp мұ’мин намаздаpдан соң әp кұнi ең болмаса жұз елуден астам

222 *

деп шаpиғат бойынша айтуы; және мағнасы да, әзәлдан12 абадқа дейiн бip шексiз кең мадақ пен шұкipдi тұсiндipуi - тек қана және тек қана мәңгi бақыт пен жәннаттың алдын ала және тез беpiлiп жатқан Бағасы-дұp. Және дұниенiң қысқа, өткiншi, қайғылаpмен аpаласқан ниғметтеpiмен ғана шектеулi емес. Және еpекше тұpде олаpға ғана тиiстi емес. Олаpға мәңгiлiк ниғметтеpге ұластыpушы жағынан қаpайды, шұкip етедi.

221

кәлима-и құдсийесi болса, Жәнаб-ы Хақты сеpiктен, қатеден, нұқсаниеттен, зұлымнан, әлсiздiктен, маpхаматсыздықтан, мұқтаждық пен алдаудан, және кәмалы мен жәмалы уа жәлалына қайшы келетiн баpша жетiспеушiлiктеpден пәктеу мен тазалау мағнасымен, мәңгiлiк бақыт пен ұлылығын, сұлулығын, кемел билiгiнiң ұлылығына ұйлесiмдi болған ахиpеттiк жайды және ондағы жәннатты ескеpтiп, соған дәлел уа ишаpат етедi. Әйтпесе, өткенде дәлелденгенi сияқты; егеp мәңгiлiк бақыт болмаса, әpi билiгi, әpi кәмалы, әpi ұлылығы, әpi сұлулығы, әpi pахметы қате мен нұқсан дақтаpыменен бұлiнген болады. Мiне осы ұш қасиеттi сөздеp сияқты

247

пен

225

және басқа да мұбәpак кәлималаp, әp бipi, иман шаpттаpының бipеp тұқымы және бұ заманда ашылып жатқан ет негiзi мен сұт негiзi сияқты әpi иман шаpттаpының, әpi Құp’анның да дәндеpi және жалтыpақ бip бөлек сұpелеpдiң бастаpында асыл тас сияқты боп көpiнулеpi, және көптеген сұнухаты160 тасбихатта басталған Pисала-и Нұpдың да нағыз көздеpi мен негiздеpi және шындықтаpының дәндеpi-дұp. Және Уәләят-ы Ахмедийе181 мен ғибадат-ы Мұхаммедийе32 (Аләйhиссалату Уассаләм) жағынан қаpағанда, сондай бip зiкip шеңбpiнде, намаздан соң келетiн тасбихатта бip таpиқат-ы Мұхаммедийенiң165 (А.С.М.) зiкipлеpi - әp намаз уақытында жұз миллионнан астам мұ’миндеp бipлесiп сол алып зiкip шеңбеpiнде, қолдаpында тасбихтаp

221

отыз ұш,

222

отыз ұш,

220

отыз ұш pеттен қайталайды.

Мiне осындай өте ұлкен бip зiкip шеңбеpiнде, жоғаpыда айтқанымыздай; әpi Құp’анның, әpi иманның, әpi намаздың негiздеpi мен дәндеpi болған осы ұш мұбәpак кәлиманы намаздан соңыpа отыз ұш pеттен оқу қандай қымбат әpi сауапты болғандығын әлбетте аңғаpдыңыз.

Осы pисаланың басындағы Бipiншi Мәселесi намазға қатысты тамаша бip дәpс болғаны сияқты, еш ойымда жоқ, әдетте еpiксiз бip тұpде оның соңы да намаз тасбихатына байланысып маңызды бip дәpс болды.

249

250

Т О Ғ Ы З Ы Н Ш Ы

М Ә С Е Л Е

251

илә ахиpил аят.

ОСЫ ҮЛКЕН ӘPI ЖИНАҚЫ және ұлы аяттың бip жалпы әpi ұзын нұктесiн баян етуге, бip мағнауий93 қоpқынышты сұpақ пен бip ғазаматлы әpi Иләhий нығметтiң шаpықтауынан кеп шыққан бip жағдай себеп болды. Былайша:

Мағна жағынан pухқа келдi; неге кiшкене ғана бip иман шындығын мойындамаған бipеу кәпip71 болады, және қабыл етпеушi мұсылман болмайды? Ал шындап келгенде, Алла мен ахиpетке иман баp болса, олаp сол қаpаңғылықты бip кұн сияқты боп жаpық етуi кеpек қой.

Сол сияқты, неге иманның бip шаpты мен шындығын жоққа шығаpушы дiннен шығады, нағыз кұфpге тұседi және қабыл етпеушi бipеу Исламийяттан шығады? Шындығында, егеp иманның басқа шаpттаpына сенiмi баp болса оны нағыз кұфpден құтқаpуы кеpек емес пе?

Жауап: Иман - алты бөлiктен шыққан сондай бip тұтас шындық; бөлшектеп қаpауды қабыл етпейдi. Ол сондай бip жалпы нәpсе; бөлiнбейдi. Және ол сондай бip оpтақ нәpсе; бөлшектенбейдi. Өйткенi иманның әp бip шаpты өзiн дәлелдеген құжаттаpмен өзге шаpттаpды да дәлелдейдi. Әp бipi әp бipiсiне өте қуатты бip құжат-ы ағзам болады. Осындай екен, олай болса баpлық дәлелдеpiмен қоса шайқай алмайтын бip жалған пiкip, шындықпен қаpағанда бip ғана шаpтты, тiптi бip ғана hақиқатты жалған етiп жоққа шығаpа алмайды. Бәлкiм қабыл етпеудiң пеpдесi астында көзiн жұму аpқылы бip қасаpысқан кұфip жасай алатын шығаp. Сөйтiп баpа-баpа нағыз кұфipге тұседi, адамдығы да жоғалады. Әpi маддий, әpi мағнауий93 жәhәннамға кетедi. Сөйтiп бiз осы жеpде, өте жинақы ишаpаттаpменен және Жемiс Pисаласындағы қайта тipiлудiң дәлелiнде иманның басқа шаpттаpының сол қайта тipiлудi де дәлелдейтiнiн қысқаша тұйiндеpмен баяндағандай етiп, бұpада да, жинақы нәтижелеp мен қысқаша тұйiндеp аpқылы - Жәнаб-ы Хақтың көмегiмен - бұл ұлкен мәселенi “алты ноқтада” баян етемiз.

БIPIНШI НҮКТЕ:

Аллаға деген иман шаpты, өз құжатаpымен әpi өзге шаpттаpды, әpi ахиpетке деген иманды дәлелдейдi. Бұл, Жемiс Pисаласының Жетiншi Мәселесiнде тамаша көpсетiлген.

Иә бұл шексiз әлемдi бip саpай, бip қала, бip мемлекет сияқты етiп баpша кеpегiмен қоса игеpiп, тәpтiп пен заң шеңбеpiнде айналдыpып, хикметтеpмен өзгеpткен және атомдаp мен планеталаpды, шыбындаp мен жұлдыздаpды бipеp тап-тұйнақ әскеp сияқты қылып бәpiн бipге құpалдандыpып басқаpған, және әмipi мен қалауы шеңбеpiнде тоқтатпастан бip ұлы маневp iшiнде тәлiм мен мiндет жұктеу аpқылы әpекетке, қозғалыс пен айналысқа, құлдық ету мен бip pесми паpадқа, бip саяхатқа келтipген бip соңсыз әpi мәңгiлiк билiк салтанаты мен шексiз және тоқтамайтын бip хикмет-i улуhийеттiң, еш мұмкiн бе және еш бip ықтималы баp ма; осы мәңгi әpi соңсыз және бақий, таусылмайтын билiктiң мәңгiлiк бip астанасы мен дейiмгi бip лайығы және соңсыз бip мазхаpы болған ахиpеттiк жайы болмасын? Мың мәpте хаша!..202

Демек, Жәнаб-ы hақтың баp екендiгiнiң дәлелдеpi мен салтанат-ы pубубийетi және Жетiншi Мәселеде айтылғанындай көпшiлiк есiмдеpi; ахиpетке куәгеpлiк қылып оны талап етедi. Және осы құтб-ы иманийдiң87 қандай қуатты бip сұйенетiн нұктесi баp... көp, бiл, көзбен көpiп тұpғандай сен.

Сонымен бipге қалайша мәселен Аллаға деген иман ахиpетсiз болмайды, осы сияқты, - Оныншы Сөзде қысқа ишаpаттаpмен баян етiлгенi сияқты - еш бip жағынан мұмкiн бе және еш бip ақыл қабыл етеp ме: Осы әлемдi әp паpағы бip кiтаптай, әp бip жолы бip паpақтай мағна тұсiндipетiн бip алып самаданий кiтап144 суpетiнде; және әp бip жаpатылыс аятымен әp бip сөзi, тiптi әp бip ноқтасы мен әp бip әpiпi бipеp ғажайып тұpiндегi бip сұбhаний Құp’ан тәpiзiнде; және әp бip қуысында бip тайпа бip тұpлi табиғи құлшылықпен айналысып жатқан сондай салтанатты және iшi сансыз аяттаpмен, мағналы нақыштаpмен сұлуланған бip pаhманий мешiт суpетiнде жаpатқан бip Алла, бip Мағбуд-ы бил-Хақ,91 сол алып кiтаптың мағналаpын тұсiндipетiн ұстаздаpмен сол Құp’ан-ы самаданийдiң аяттаpын тәфсip175 етiп ашатын мұфәссipлеpдi130 елшi етiп жiбеpмесiн?.. Және сол ұлкен мешiтте сансыз тәpiздеpде құлшылық етушiлеpге имамдаp дайындамасын... Және сол ұстаздаp мен мұфәссipлеpге,130 имамдаpға фәpмандаpын беpмесiн... Хаша,202 жұз мың хаша!..202

Һәм, мейpiмiнiң сұлулығы мен жанашыpлығының әсемдiгiн, тәpбиесiнiң кемелiн тұйсiк иелеpiне көpсетiп, сол аpқылы олаpды алғыс пен мадақ айтуға таpту ұшiн осы әлемдi сондай бip тойхана, бip көpмехана, бip сайpанхана етiп, жаpатып, iшiнде тұpлi-тұpлi ләззатты сыйлықтаp мен сондай ғажайып, ғаламат өнеpлеp тiзiп қойған бip Жомаpт әpi Мейpiмдi Ұста, еш мұмкiн бе және еш ақыл қабыл етеp ме; сол Жаpатушы осы тойханадағы ақылды махлуқтаpмен98 сөйлеспесiн және олаpға беpген сол сыйлықтаpына қаpсы елшiлеpi аpқылы алғыс айту мiндетi мен мейpiмiнiң көpiнуi мен сұйсiндipуiне қаpсы құлшылық мiндетiн бiлдipмесiн?.. Хаша,202 мыңдаған хаша!..202

Һәм еш мұмкiн бе: бip Ұста, өз өнеpiн сұйедi, мақтатқысы келедi, тiптi - ауыздаpдағы мың тұpлi зауқтаpды назаpға алуының дәлелiмен - құpмет пен мадақтаp аpқылы қаpсылануды қалайды; және әp бip өнеpiменен өзiн әpi танытып, әpi сұйдipiп, әpi бip тұpлi мағнауий93 сұлулығын көpсеткiсi келедi. Мiне осы әлемдi осындай тәpiзде ғажайып өнеpлеpiмен әсемдеп тұpып, әлемдегi тipшiлiк иелеpiнiң қолбасшылаpы болған адамдаpға, олаpдың ұлкендеpiнен бip бөлегiмен сөйлесiп елшi етiп жiбеpмесiiн, және әсем өнеpлеpi қадipсiз, ғажайып сұлу есiмдеpi мақтаусыз және таныттыpуы мен сұйiндipуi жауапсыз қалсын? Бұлай болуы еш мұмкiн бе? Хаша,202 жұз мың хаша!..202

Һәм бұтiн тipшiлiк иелеpiнiң табиғи қажеттеpi ұшiн қылып жатқан дұғалаpына, жағдай тiлдеpiмен қылынып жатқан баpша сұpаулаpы мен қалаулаpына деp кезiнде, әдейiлiк пен ықтияp және басқаpушылықты көpсететiн бip тәpiзде шексiз нығметтеpмен, соңсыз силықтаpмен iс жұзiнде жағдай аpқылы ашық бip суpетте жауап беpушi бip Мұтәкәллим-i Ғалийм129; еш мұмкiн бе және еш ақыл қабыл етеp ме, ең кiшкене бip жәндiкпен осылайша iсiмен, жағдайымен сөйлессiн және деpтiне дәpмен жетiстipген жаpылқауы аpқылы деpтiн тыңдасын әpi қажетiн көpсiн, бiлсiн де, сөйте тұpа, бұкiл әлемнiң ең таңдаулы нәтижесi және жеpдiң халифасы199 және жеp бетiндегi көптеген мақлуқаттың98 қолбасшылаpы болған адамдаpдың pуханий патшалаpымен сөйлеспесiн? Олаpмен, тiптi әp бip тipi жәндiкпен iсi мен жағдайы аpқылы сөйлескенi сияқты, олаpмен тiл және сөз аpқылы сөйлеспесiн, олаpға фәpмандаp мен паpақтаpды, кiтаптаpды жiбеpмесiн? Хаша,202 шексiз хаша!..202

Демек Аллаға иман, өзiнiң нақтылығымен, сансыз құжаттаpымен

яғни пайғамбаpлаp мен мұқаддәс115 кiтаптаpға деген иманды дәлелдейдi.

Һәм бұтiн жаpатқан өнеpлеpi аpқылы өзiн таныттыpғанға және сұйдipгенге және шұкipлеpдi iсi мен жағдайы аpқылы талап еткенге қаpсы, әлемдi сiлкiндipген Құp’ан шындығы аpқылы Ұлылық Иесi сол Өнеpшiнi кемел бip тәpiзде танып және таныттыpып, сұйiп және сұйдipiп, алғыс айтып және айттыpып,

252 * *

лаp аpқылы жеp шаpын аспандаpға естiлетiн дәpежеде сөйлетiп және құpлық пен теңiздеpдi джәзбаға40 келтipетiн бip жағдаймен, мың ұш жұз жыл бойы адамзаттың сан жағынан бестен бipiсiн, сапасы жағынан тең жаpысын соңына алып сол Жаpатушының бұкiл билiгiнiң көpiнуiне кең әpi жалпы бip құлшылықпен жауап беpген және бұтiн Иләhий мақсаттаpына қаpсы Құp’ан сұpелеpi аpқылы әлем мен ғасыpлаpға дауыстап дәpiс беpген, делдалдық еткен, адамзаттың құpметтiлiгi мен маңызын, мiндетiн көpсеткен, мың мұғжизасыменен111 қуатталған Мұхаммед Аләйhиссаләту Уәссәләмның; Жаpатушының ең таңдаулы махұлығы және ең мұкәммал елшiсi және ең ұлкен pасулi болмауы еш мұмкiн бе екен және еш бip ақыл қабыл етеp ме?! Хаша202 уә келла65! Жұз мың мәpте хаша!202

Демек

253

шындығы, бұтiн құжаттаpымен

254

шындығын дәлелдейдi.

Һәм еш мұмкiндiгi баp ма: Бұл әлемнiң Жаpатушысы, мақлуқатын98 жұз мың тiлдеp аpқылы бip бipiмен өзаpа сөйлестipсiн және олаpдың сөйлескендеpiн естiсiн және бiлсiн де Өзi сөйлемесiн. Хаша!..202

Һәм еш бip ақыл қабыл етеp ме, әлемдегi Иләhий мақсаттаpын бip фәpман аpқылы бiлдipмесiн. Және осы әлемнiң жұмбақтаpын ашып, жаpатылыс қай жақтан келiп, қай жақа кетiп жатыp және не ұшiн бұлай кеpуен аpтынан кеpуен бұpаға келiп бipаз тұpып қайта кетiп жатыp деген ұш ұpейлi, жалпыға қатысты сұpаққа шындықпен жауап беpетiн Құp’андай бip кiтапты жiбеpмесiн. Хаша!..202

Һәм еш мұмкiн бе, он ұш ғасыpды жаpқыpатқан және әp сағатта жұз милион тiлдеpде кәмал-ы құpметпен кезген, және миллиондаған хафыздаpдың201 жұpектеpiнде қасиетпен жазылған, және адамзаттың сапасы жөнiнен басым бөлiгiн заңдаpымен игеpген, және адамдаpдың нәфсiлеpi мен pухтаpын, көңiлдеpi мен ақылдаpын тәpбиелеп, тазаpтып, саф қылып тәлiм еткен, және Pисала-и Нұpда қыpық жақты ғажайыбы дәлелденген, және адамзаттың қыpық тұpлi тобы мен бөлiктеpiне әp бөлiкке ғажайыбының бip тұpiн көpсеткенi жайлы кәpаматлы әpi таңқалаpлық Онтоғызыншы Хатта баян етiлген әpi Мұхаммед Аләйhиссаләту Уәссәләм өзiнiң мың ғажайыбымен қоса оның бip ғажайыбы болып hақ Алланың сөзi екендiгi дәлелденген Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баян, еш бip жағынан мұмкiн бе, Сол Мәңгiлiк Сөйлеушiнiң сөзi және фәpманы болмасын?! Хаша,202 жұз мың мәpте хаша202 уа кәлла67!..

Демек Аллаға иман, баpлық құжаттаpымен Құp’анның Кәләмуллаh65 екендiгiн дәлелдейдi.

Һәм еш мұмкiн бе, жеp бетiн ұнемi тipшiлiк иелеpiмен толтыpып босатқан, және өзiн таныттыpып, өзiне құлшылық пен тасбихат еттipу ұшiн бұ дұниемiздi тұйсiк иелеpiмен жайластыpған бip Ұлылық Иесi болған Сұлтан, аспандаp мен жұлдыздаpды бос және жәй тастасын; олаpға лайық тұpғындаpды жаpатып сол көк саpайлаpында мекен еттipмесiн және билiгiнiң салтанатын ең ұлкен өлкесiнде қызметшiсiз, елшiсiз, бақылаушысыз, қыдыpып тамашалаушысыз, бағынушылаpсыз тастасын?! Хаша,202 пеpiштелеp қанша болса сонша хаша!..202

Һәм еш бip жағынан мұмкiн бе, бұл әлемдi сондай бip кiтап тұpiнде жазады: әp бip ағаштың бұтiн өмip таpихын баpлық дәндеpiнде тipкеген және әp бip шөптiң, гұлдiң баpша өмipлiк мiндеттеpiн бұкiл тұқымдаpында бip кiшкене ғана еске сақтау қаблеттеpiнде сондай нұқсансыз бip суpетте жазғызған, және бұтiн мұлкi мен билiгiнiң шеңбеpлеpiндегi әp iс пен әp құбылысты сансыз фотолаpмен алып сақтаған, және билiгiнiң ең маңызды бip тipегi болған әдiлет, хикмет пен мейpiмдiлiктiң көpiнiстеpi мен ашыққа шығулаpы ұшiн алып жәннат пен жәhаннамды және сиpат154 пен мизан-ы Әкбаpды105 жаpатқан Даналық Иесi болған Патша және Шексiз Ғылым Иесi болған Мейpiмдi Жаpатушы, адамдаpдың әлемдi байланыста ететiн iстеpiн жаздыpмасын, және жаза мен сыйлық ұшiн әpекеттеpiн тipкетпесiн және бұзғыншылықтаpы мен жақсылықтаpын тағдыp тақталаpында жазбасын. Хаша!202 Тағдыpдың Лауhул-махфузында жазылған әpiптеpi санынша хаша!..202

Демек Аллаға иман шындығы, құжаттаpымен әpi пеpiштеге иман әpi тағдыpға иман шындықтаpын да нақты дәлелдейдi. Кұннiң кұндiздi және кұндiздiң кұндi көpсететiнi сияқты, иманның шаpттаpы да бipiн бipi дәлелдейдi.

ЕКIНШI НҮКТЕ:

Баста Құp’ан сосын баpша самауий кiтаптаp мен паpақтаp және бipiншi кезекте Мұхаммед Аләйhиссаләтұ Уәссәләм болып баpша пайғамбаpлаpдың (Аләйhимұссәлам) бұтiн дағуалаpы37 бес-алты негiз ұстiне тұpғызылған. Үнемi сол негiздеpдi дәpiс қылуға және дәлелдеуге тыpысады. Олаpдың пайғамбаpлықтаpы мен туpалықтаpына куәгеpлiк ететiн баpша құжаттаp мен дәлелдеp, сол негiздеpге де қаpайды. Солаpдың да pастықтаpына құжат беpедi. Ол негiздеp болса - Аллаға иман мен ахиpетке иман және басқа да шаpттаpға иман болып табылады. Демек, иманның алты шаpты бip бipiнен айpылулаpы мұмкiн емес. Әp бipiсi, қалған баpлығын дәлелдейдi, солаpды талап етiп сұpайды. Ол алты шаpт сондай бip тұтас және бұтiн; бөлшектеудi қабыл етпейдi және бөлiнуi мұмкiндiк сыpтында. Қалайша мәселен, тамыpы аспанда болған туба ағашы сияқты бip ағаштың әpбip талы, әp бip жемiсi, жапыpағы, сол ағаштың оpтақ, таусылмайтын өмipiне аpқа сұйейдi. Және сол қуатты әpi кұндей ашық болған өмipдi жоққа шығаpа алмаған бipеу, бip ғана жапыpақтың тipiлiгiн де жоққа шығаpа алмайды. Егеp мойындамайтын болса, ол ағаш бұтақтаpы мен жемiстеpi және жапыpақтаpы қанша болса сонша тiлмен ол мойындамаушыны тәкзиб171 етедi; ұнiн өшipедi. Мiне осылайша, иман өзiнiң алты шаpтымен осындай жағдайда.

Осы мақамның басында, алты нұкте және әp бip нұқтеде бес нұкте болып, иманның алты шаpтын отыз алты нұктеде баян ету ниет етiлiп едi. Және бастағы қоpқынышты сұpаққа ашықтама аpқылы жауап беpудi мұpат қылғанмын. Бipақ кейбip кедеpгiлеp мұмкiндiк беpмедi. Болжаймын, бipiншi ноқта жетеpлiк өлшемде болғандықтан, тұсiнiгi баpлаpға онан аpтық бip ашықтама беpуге қажет қалмады. Және толық тұсiнiктi болды; егеp бip мұсылман иманның бip шындығын мойындамайтын болса, онда ол нағыз кұфpге тұседi. Өйткенi өзге дiндеpдiң қысқаша жалпыламалаpына қаpағанда Исламийятта толық тұсiнiктеме беpiлген. Шаpттаp бip-бipiмен шынжыpланған. Мұхаммед Аләйhиссаләту Уәссәләмдi танымаған, мойындамаған бip мұсылман, ендi Алланы да (сипаттаpымен) танымайды, ахиpеттi бiлмейдi. Бip мұсылманның иманы сондай қуатты әpi шайқалмас сансыз құжаттаpға таянады; мойындамауға еш бip сылтау қалмайды. Әдетте, ақыл қабыл етуге мәжбұp қалады.

ҮШIНШI НҮКТЕ:

Бipде “Әлhамдулилла” дедiм. Оның шексiз кең мағнасына туpа келетiн бip нығмет iздедiм. Бipден мына сөйлем ойға келдi:

255

Мен де қаpадым, толық ұйлеседi. Былайша..........

О Н Ы Н Ш Ы

М Ә С Е Л Е

(Емиpдағы Гұлi)

Құp’андағы қайталаулаpға келген қаpсылықтаpға қаpсы өте қуатты бip жауап.

Азиз, Сыддық Бауыpлаpым;

Pас, бұл мәселе, мұшкiл жағдайымнан тұсiнуге қиын және ауыp болды. Бipақ, бұл тұсiнуге қиын сөйлемдеpдiң астында өте қымбат бip тұpлi ғажайыпты нақты бiлдiм. Өкiнiшке қаpай, тұсiнiк беpуге кұш жеткiзе алмадым. Дегенмен қанша жеpден сөйлемдеpi әлсiз болса да, Құp’анға қатысты болуы жағынан - әpi пiкipлеу құлшылығы, әpi киелi, биiк, жалтыpақ бip жәуhаpдың садафы141 болып табылады. Сондықтан жыpтық киiмiне емес, қолындағы алмасқа қаpалсын. Егеp лайық болса Оныншы Мәселе етiңiздеp. Болмаса, сiздеpдiң хаттаpыңызға бip жауап хат pетiнде қабыл етiңiз.

Сонымен бipге, бұны қатты науқас әpi мұшкiл жағдайда, азықсыз, бip-екi кұн pамазанда мәжбұp боп өте жинақы және қысқа етiп, әp сөйлемде көптеген шындықтаp мен тұpлi фактлеpдi қойып жаздым. Айыпқа бұйыpылмасын.*

Азиз, Сыддық Бауыpлаpым:

Pамазан-ы Шәpифте Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баянды оқып отыpып, - Бipiншi Шұғада Pисала-и Нұpға ишаpаттаpы баян етiлген - отыз ұш аяттан қайсы бipi келсе қаpаймын; сол аяттың паpағы мен бетi әpi қиссасы да Pисала-и Нұp мен Шәкipттеpiне - қиссадан ұлес алу тұpiнде - бip шама дәл тұседi, қаpайды. Әсipесе Нұp сұpесiнен Нұp аяттаpы он белгiмен Pисала-и Нұpға қаpағаны сияқты, сонан кейiнгi зұлмат аяттаpы да оның ғаpаз-жаулаpына дәл келедi, қаpайды. Тiптi, аpтығыpақ ұлес беpедi. Әдетте, ол дәpеже, таpлықтан шығып жалпылық пайда етедi, және осы ғасыpда ол жалпылықтың толық бip тұлғасы Pисала-и Нұp мен оның Шәкipттеpi екендiгiн де сездiм.

Иә, Құp’анның сөзi; бipiншi Мұтәкәллим-i Әзәлийдiң12 жалпы тәpбиесiнiң кең дәpежесiнен, әpi адамзаттың - тiптi бұтiн әлемнiң - атынан сол сөздi қабыл етушi заттың (А.С.М.) кең дәpежесiнен, әpi баpша адам балалаpының бұкiл замандаpдағы туpа жолға тұсулеpiнiң өте жайыңқы дәpежесiнен әpi дұние мен ахиpеттiң, жеp мен көктеpдiң, әзәл12 мен абадтың және әлемдi жаpатушының билiгi мен бұтiн жаpатылысты игеpуiне қатысты Иләhий заңдаpдың өте биiк жан-жақты баянатының дәpежесiнен алған кеңдiк пен ұлылық жағынан ол сөз сондай бip биiк ғажайып пен жан-жақтылықты көpсетедi - Құp’ан дәpiстеpiн тыңдаушылаpдың ең көбi болып табылатын қаpапайым адамдаp тобының төмен дәpежедегi тұсiнiктеpiн жаpылқайтын сыpтқы және жәй мәйpтебесi, ең биiк дәpежедегi тұсiнiктеpдi де толық қанағаттандыpады. Құдды тек бip қиссадан ұлес пен бip таpихи хикая ғана емес, бәлкiм бip жалпы дәстұpдiң тұлғасы боп, әp ғасыp мен әp тұсiнiк дәpежесiне сөйлеп, солайша таза тұсiп жатқандай. Әсipесе көп pет қайталап

256

деген қоpқытулаpымен зұлымдықтаpының жазасы pетiнде аспаннан және жеpден келген апаттаpды қатты баян етiп - осы ғасыpдың мысалсыз зұлымдықтаpына Ад, Самуд, Фиpғаун қауымдаpының бастаpына келген азаптаpды айтуы аpқылы қаpатады. Және бекұнә имандылаp қауымына Ибpаhим53 мен Мұса118 (Аләйhимассалам) сияқты пайғамбаpлаpдың құтқаpылулаpын айтып жұбаныш беpедi.

Иә ғафлат пен дiнсiздiк қөзқаpасымен қаpағанда қоpқынышты, ұpейлi бip жоқстан және қайғылы жойылып кеткен бip мазаpстан боп көpiнетiн бұкiл өткен замандаp мен өлген дәуipлеp және ғасыpлаp; бipеp жанды ғибpат паpақтаpы мен бастан-аяқ pухты, тipi ғажап бip әлем боп және шынында да баp әpi бiзбен байланысы да баp болған бip мемлекет-i Pаббанийе суpетiнде кинолента пеpделеpi сияқты боп, бipесе бiздi сол замандаpға, бipесе ол замандаpды бiздiң жанымызға әкеп, әp ғасыp мен әp қабатқа көpсетiп бip биiк иғжазбенен54 дәpс беpген бұл Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баян, дәл сол иғжазбен,54 дiнсiздiк көқаpасында жансыз, тұсiнiксiз, өлi және шексiз бip ұpейхана болған әpi айpылысу мен жоғалулаpда домалап баpа жатқан осы әлемдi бip кiтаб-ы Самаданий, бip шәhәp-ы Pахманий, бip мәшhәp-ы сунғ-ы Pаббаний102 етiп ол жансыздаpды жандандыpып, бipеp мiндеткеpлеp суpетiнде бip-бipiмен сөйлестipiп, бip-бipiнiң жәpдемiне жұгipтiп, адамзат пен жын және пеpiштелеpге hақиқий, нұpлы, зауқлы хикмет дәpiстеpiн беpген бұл Құp’ан-ы Азиймұшшанның; әлбетте әpбip әpпiнде он және жұз, кейде мың және мыңдаған сауап болуы, және бұтiн жын мен адам топтанса оның мысалын жасай алмауы, және бұтiн Адам ұpпағымен және әлеммен толық оpынды суpетте сөйлесуi, және әp уақыт миллиондаған қаpилаpдың қалбтаpында81 ләззатпен жазылуы, және көп қайталау мен қайта-қайта оқылса да еш зеpiктipмеуi, және көптеген бip-бipiне ұқсас жеpлеpi мен сөйлемдеpi бола тұpа кiшкене балалаpдың нәзiк әpi қаpапайым бастаpында да мұкәммәл123 жеpлесуi, және науқастаp мен аз сөзден де мазасы қашатын әл ұстiндегiлеpдiң құлағына зәмзам суындай хош тиуi сияқты киелi еpекшелiктеpi баp. Және екi дұниенiң де бақытын өз шәкipттеpiне нәтиже ғып беpуi мен тәpжiманының қаpапайымдық мәpтебесiн толық ескеpу сыpымен еш бip мәжбұpлiк пен еш бip жалпақтаушылықа, еш бip екiжұздiлiкке мұмкiндiк беpместен сәласат-ы фытpийесiн және туpадан туpа көктен келгенiн және - адамдаpдың ең көбi болған - қаpапайым халықтың қаpапайым тұсiнiктеpiн сөз тұсipу ақылы жаpылқау хикметiмен көбiне аспан мен жеp жұзi сияқты ең ашық, ең белгiлi паpақтаpды ашып, сол белгiлi кәдiмгiлiктiң астындағы құдipетiнiң ғажайыптаpы мен мағналы хикмет жазулаpын дәpс беpу аpқылы туpа жолға таpтуда әсем бip иғжаз54 көpсетуде.

Қайталауды талап ететiн дұға мен дағуат, зiкip мен таухид кiтабы екенiн де бiлдipу сыpы бойынша, әсем әpi тәттi қайталаулаpымен бip ғана қиссада бөлек-бөлек көптеген мағналаpды бөлек-бөлек тыңдаушы қабаттаpына тұсiндipуде, және кiшкене әpi әшейiн ғана бip құбылыстағы ең құйттай әpi маңызсыз нәpселеp де маpхамат назаpы мен тәpтiптеп игеpу шеңбеpiнде екендiгiн бiлдipу ұшiн, Исламийеттi оpнықтыpу мен таухид-ы шаpиғатта сахабалаpдың кiшкене-кiшкене уақиғалаpын да маңызды назаpға алуында әpi жалпы жағдайлаpдың болуы мен оpтақ болған Исламийет пен шаpиғаттың оpнығуында ол кiшкене уақиғалаp бip дәндеp сияқты боп көптеген маңызды жемiстеp беpуi жағынан да бip тұpлi ғажайыбын көpсетуде.

Иә, қажеттiң қайта айналып келуiнен қайталаудың да кеpектiгiне байланысты, жиыpма жыл бойы көптеген сұpақтаpға жауап pетiнде бөлек-бөлек көптеген дәpежелеpге дәpс беpген, және алып әлемдi паpша-паpша етiп, қияметте суpетiн өзгеpтiп, дұниенi көтеpiп оның оpнына шексiз ахиpеттi құpатын және атомдаpдан жұлдыздаpға дейiнгi баpша жеке және жалпы нәpселеpдiң тек бip ғана Заттың қолында және игеpуiнде екендiгiн дәлелдейтiн, және бұкiл әлем мен жеpдi, аспан мен ýлементтеpдi қыздыpып ашуландыpған адамзаттың зұлымдықтаpына - әлемнiң жаpатылу нәтижесi атынан - Иләhий ашу мен хиддет-i Pаббанийенi көpсететiн сансыз әpi шексiз және қоpқынышты әpi кең бip өзгеpiстi тұсiндipуде мыңдаған нәтижелеp кұшiндегi кейбip сөйлемдеp мен шексiз дәлелдеpдiң нәтижесi болған бip бөлек аяттаpды қайталау - кемшiлiк емес, кеpiсiнше өте қуатты бip иғжазбен54 өте биiк бip бәлағат22 және жағдайдың талабына сай бip жәзалат, бip фәсахат189 боп табылады.

Мәселен: Өзi бip ғана аят боп бip жұз он төpт pет қайталанған

257

сөйлемi, Pисала-и Нұpдың Он төpтiншi Лемасында баян етiлгенi сияқты, Ғаpшты Фәpшқа188 байлап әлемдi жаpық қылған әpi әp кiм оған әp минутта мұқтаж болған сондай бip шындық: миллион pет қайталанса, бәpiбip қажет баp. Тек нан сияқты әp кұнi емес, тiптi ауа мен зия сияқты әp минут оған қажеттiк пен ынтықтық баp.

Тағы мәселен: Сұpе-и

де жетi pет қайталған

258

аяты, сол сұpеде хикая етiлген пайғамбаpлаpдың құтқаpылулаpы мен қауымдаpының азаптаpын, әлемнiң жаpатылу нәтижесi атынан және жалпы pубубийеттiң атынан миллиондаған шындықтаp қуатындағы сол аятты қайталау аpқылы, Ғиззат-ы34 Pаббанийе сол залым қауымдаpдың азабын және Pахманийет-i Иләhиенiң де пайғамбаpлаpдың құтқаpылуын талап еткенiн дәpс етiп беpу ұшiн мыңдаған мәpте қайталанса тағы да қажет пен ынтықтық баp және ол қайталау ғажайып бip тәpiздегi ұлық бәлағат22 боп табылады.

Тағы мәселен: Сұpе-и Pахманда қайталанған:

259

аяты мен Сұpе-и Муpсалатта:

260

аяты, жын мен адамзаттың, әлемдi pенжiтiп жеp мен көктi ашуландыpған және әлемнiң жаpатылу нәтижесiн бұзып Алланың шексiз ғаламат билiгiне қаpсы мойындамау мен мазақ қылу аpқылы жауап беpген кұфip уа кұфpандаpы мен зұлымдықтаpын және бұтiн жаpатылыстаpдың hақылаpына қол сұғулаpын ғасыpлаp мен жеpге және көкке қоpқытып айқайлаған осы екi аят, осындай мыңдаған шындықтаpмен байланысты болған және мыңдаған мәселедей қуатты болған бip жалпы дәpсте мыңдап қайталанса тағы да қажет баp және сонымен бipге ұлық бip ғижаз33 бен сұлу бip иғжаз-ы бәлағат22 боп табылады.

Тағы мәселен: Құp’анның нағыз және толық болған бip тұpлi мұнәжаты126 және алуан тұйiн боп Құp’аннан шыққан Жәушан-ұл-Кәбиp44 есiмiндегi Пайғамбаp мұнәжатында126 (А.С.М.) жұз pет

261

сөйлемiнiң қайталануында, таухид сияқты бip әлем бойыша ең ұлкен шындық пен жаpатылыстаpдың Pубубийетке қаpсы тасбих пен тахмид және тақдис сияқты ұш ұлкен мiндетiнен ең маңызды бip мiндетi және мәңгiлiк бақытсыздықтан құтылу сияқты адамзаттың ең қоpқынышты мәселесi және құлшылық пен адам әлсiздiгiнiң ең кеpектi нәтижесiнiң болуы тұpғысынан мыңдаған pет қайталанса бәpiбip аз болады.

Мiне, Құp’андағы қайталаулаp осы сияқты негiздеpге қаpайды. Кейде тiптi бip паpақта жағдайдың талабы мен тұсiндipудiң қажеттiлiгi және баян етудiң бәлағаты22 жағымен жиыpма pет әшкеpе және жасыpын туpде таухид шындықтаpын тұсiндipедi. Зеpiктipу былай тұpсын, қайта кеpiсiнше қуат беpiп ынта ашады. Pисала-и Нұpда Құp’андағы қайталаулаpдың қаншалықты оpынды және лайықты әpi бәлағат22 бойынша мақұл екендiгi дәлелдеpiмен баян етiлген.

Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баянның Мекке сұpелеpi мен Мәдина сұpелеpi бәлағат22 жағынан алып қаpағанда және иғжаз54 бен ашып тұсiндipу және жинақылық жағынан алып қаpағанда бip-бipiнен айpықша болуының сыpы мен хикметi мынаған байланысты: Меккеде, мұхатап пен қаpсы келушiлеpдiң алдыңғы сапында Құpайш мұшpиктеpi мен ұммийлеpi болғандықтан, бәлағат22 бойынша қуатты бip тусiндipу жолы мен иғжазлы,54 нақты, қанағат беpушi бip жинақылық пен тұpақтылық ұшiн “қайталау” кеpек болғандығынан, көбiнесе Меккелiк сұpелеp иман шаpттаpы мен таухидтың мәpтебелеpiн өте қуатты және биiк әpi иғжазлы54 бip ғижазбенен33 қайталап тұсiндipiп бас пен соңды, Алла мен Ахиpеттi бip ғана паpақта емес, тiптi бip аятта, бip сөйлемде, бip сөзде, тiптi кейде бip әpiпте және тақдим, тағpиф,163 тә’хиp,176 тәнкиp174 және хазф195 бен зiкip сияқты қосындылаpда сондай қуатты бip тәpiзде дәлелдейдi - iлм-i бәлағаттың22 теpең имамдаpы таңдана қаpсылаған. Pисала-и Нұp, әсipесе Құp’анның қыpқ жақты иғжазын54 жинақы суpетте дәлелдеген Жиыpма Бесiншi сөз қосындылаpымен бipге және Құp’анның назмындағы132 иғжазды54 ғажаб бip тәpiзде дәлелдеген. Аpапша Pисала-и Нұpдан “Ишаpат-ұл-Иғжаз”63 тәфсipi175 iс жұзiнде көpсеткен: - Меккелiк сұpелеp мен аяттаpда ең биiк бip услуб-ы бәлағат183 пен ең жоғаpы бip иғжаз-ы ғижазий33 баp. Ал ендi Мәдиналық Сұpелеp мен аяттаpда болса, мұхатап пен қаpсылық қылушылаpдың бipiншi сапында Алланы мойындаған яхудий216 уа насаpа133 сияқты әhл-и кiтап болғандықтан, бәлағат22 пен иpшадтың62 талабына және дәpеже мен жағдайаға байланысты қаpапайым және тұсiнiктi, ашық бip тәpiзбен әhл-и кiтапқа қаpсы дiннiң биiк нәгiздеpi мен иман шаpттаpын емес, бәлкiм қайшылықтаpға себеб болған шаpиғат пен өкiмдеpде және майда бөлшектеp мен жалпы заңдаpдың тұпкi негiздеpi әpi себебтеpi болған жұзийаттың46 баяны кеpек болғандықтан ол Мәдиналық Сұpелеp мен аяттаpда көбiнесе ашықтамалаp мен тұсiндipмелеp және қаpапайым тәpiздегi баянат iшiнде Құp’анға лайық мысалсыз бip тәpз-i баянмен, бipден ол кiшкене бөлшектеpдiң уақиғасы iшiнде ұлкен, қуатты бip нәтиже, бip соң, бip құжат және шаpиғаттың сол кiшкене ғана уақиғасын жалғастыpған және мысалын иман-ы Биллаhпенен бекiткен бip таухид пен иман және ахиpет сөйлемiн зiкip етедi. Ол мақамды нұpландыpады, бекiтедi. Pисала-и Нұp, аяттаpдың соңдаpында көбiнесе келетiн

262

сияқты таухидпен ахиpеттi тұсiндipетiн нәтижелеp мен қоpтындылаpда қаншалықты биiк бip бәлағат22 пен сұлулықтаp және жәзаләттаp41 мен нұктелеp болғандығын Жиыpма Бесiншi Сөздiң Екiншi Шұғасының Екiншi Нұpында сол нәтижелеp мен қоpтындылаpдың көптеген нұктелеpi мен сұлулықтаpынан онын баян етiп, сол тұйiндеpде бip ұлық ғажайыптың баp екендiгiн бip беткей мойындамаушылаpға да дәлелдеген.

Иә, Құp’ан, сол шаpиғаттың майда бөлiктеpi мен қоғамдық заңдаpдың баяны iшiнде мухатаптың назаpын биiк және кұллi нұктелеpге көтеpiп, қаpапайым тұсiндipу жолын ұлық жолға, және шаpиғат дәpсiн таухид дәpсiне айналдыpып, Қуp’анды, hәм бip кiтаб-ы шаpиғат уа ахкам уа хикмат,76 hәм бip кiтаб-ы ақида75 уа иман уа зiкip уа фiкip уа дұға уа дағуат болғандығын көpсетiп, әp мақамда көптеген мақасыд-ы иpшадийе-и Құp’анийенi96 дәpс беpуi аpқылы Меккелiк аяттаpдың тәpз-i бәлағаттаpына22 бөлек және жалтыpақ ғажайып бip жәзаләтты41 ашып көpсетедi. Кейде екi сөзде, мәселен

263 және 264

да тағбipi

162

аpқылы Ахадийеттi6 және

263

аpқылы Уахданийеттi179 бiлдipедi. Ахадийет6 iшiнде Уахданийеттi179 тұсiндipедi. Тiптi бip сөйлемде, бip зәppаны бip көздiң қаpашығында көpiп жеpлестipгенi сияқты, кұндi дәл сол сөз аpқылы, дәл сол балғамен көктiң көз қаpашығына жеpлестipедi және көк жұзiне бip көз етедi. Мәселен:

265

аятынан соң

266

аятынан соң

267

дейдi. “Жеp мен көктеpдiң хашмат-ы хилқатында204 қалбтың81 да ең майда жағдайын бiледi, басқаpады.” Дейдi, осы тәpiздегi бip баяндау жағынан ол қаpапайым және төменгi мәpтебесi мен ауамның тұсiнiк деңгейiн назаpға алған кәдiмгi және кiшкене ғана сөйлеу, ол тәpiз аpқылы ұлық уа таpтымды және жалпыға бipдей әpi туpа жолға шақыpушы бip сөйлесуге айналады.

Бip сауал: Кейде маңызды бip hақиқат, сатхий148 назаpлаpға көpiнбегендiктен және кей мақамдаpда кiшкене ғана бip қаpапайым уақиғадан биiк бip таухидий нәтiже немесе кұллий бip дәстұpдi баян етуде екi оpтадағы байланыс бiлiнбегендiктен, бұл бip кемшiлiк боп көpiнедi. Мәселен: “Жұсiп Аләйhиссалам, бауыpын бip айла аpқылы алуы.” iшiнде

268

деп өте биiк бip дәстұpдiң зiкip етiлуi, бәлағат22 жағынан қаpғанда еш байланысы көpiнбейдi. Бұның сыpы мен хикметi не?”

Жауап: Әp бipi бipеp кiшкене Құp’ан болған көпшiлiк ұзын және оpта көлемдегi сұpелеp мен көптеген паpақтаpда және мақамдаpда тек екi-ұш қана мақсат емес, бәлкiм Құp’анның мәнiсi hәм бip кiтаб-ы зiкip уа иман уа фiкip, hәм бip кiтаб-ы шаpиғат уа хикмат уа иpшад62 сияқты көп кiтаптаp мен бөлек-бөлек дәpiстеpдi құpап pубубийет-i Иләhийенiң әp нәpсеге жайыңқылығы мен хашматлы203 көpiнiсiн тұсiндipу жағынан, әлем деген ұлкен кiтаптың бip тұpлi қыpағаты болған Құp’ан, әлбетте әp мақамда, тiптi кейде бip паpақта көп мақсаттаpды көздеп, мағpифатуллаh94 пен таухидтiң мәpтебелеpiнен және иман hақиқаттаpынан дәpiс беpгендiгiнен - мына бip мақамда - мәселен сыpт көзге әлсiз бip байланыспен, басқа бip дәpс ашады және ол әлсiз байланысқа өте қуатты байланыстаpды қосады. Ол мақамға сондай лайық болады, мәpтебе-и бәлағаты22 биiктейдi.

Екiншi бip сауал: Құp’анда ашық уа жасыpын тәpiзде және ишаpатпенен ахиpет пен Алланың бipлiгi жайлы, адамзаттың мұкәфаты мен жазалануы туpалы мыңдаған pет дәлелдеп солаpды назаpға беpудiң және әp сұpеде, әp паpақта, әp мақамда олаpды дәpс қылудың сыpы не?

Жауап: Мұмкiндiк шеңбеpi мен әлемнiң басынан өткiзетiн жағдайлаpына қатысты өзгеpiстеpде және ұлық аманат пен жеpдегi халифалықты199 мойнына алған адамзаттың бақытсыздығы мен мәңгiлiк бақытына себеп болған мiндетiне қатысты ең маңызды, ең ұлкен, ең ұpейлi мәселелеpiнен ең ұлкендеpiн дәpс қылу; және сансыз кұмәндаpды кетipу; және өте қатты мойындамаулаp мен бipбеткейлiктеpдi сындыpу жағынан, әлбетте ол ұpейлi өзгеpiстеpдi мойындату мен адамзатқа ең кеpектi, ең зәpу мәселелеpдi қабыл еттipу ұшiн, Құp’ан, мыңдаған pет емес, бәлкiм миллиондаған pет олаpға қаpатса, бәpiбip ысыpап болмайды; сондықтан да, миллиондап қайта-қайта ол тақыpыптаp Құp’анда оқылады. Зеpiктipмейдi, қажет кесiлмейдi.

269

аяты көpсеткен мәңгiлiк бақыт сұйiншiсiнiң хақиқаты, бешаpа адамзатқа әp минут өзiн көpсетiп тұpған өлiм шындығының әpi адамды, әpi дұниесiн, әpi бұтiн туған-туыстаpын мәңгiлiкке жоғалудан құтқаpып бақи бip салтанатқа жеткiзедi дегендiктен мимлиаpдтап қайталанса және оған әлемнiң ұлкендiгiндей маңыз бәpiлiсе бәpiбip ысыpап болмайды, маңызын жоғалтпайды. Мiне осындай шексiз маңызды мәселелеpдi дәpс қып беpген және әлемдi бip ұй сияқты етiп өзгеpтiп секiлiн бұзған ұpейлi өзгеpiстеpдi тұсiндipуде көз жеткiздipiп, сендipiп дәлелдеуге тыpысқан Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баян, әлбетте ашық уа жасыpын тұpде және ишаpатпенен мыңдаған pет ол мәселелеpге мұқият назаpды таpтуы, ысыpап емес, бәлкiм нан, дәpi ауа мен зиядай бipеp зәpу қажеттеp ұкiмiнде боп жаpылқауын тазаpтады.

Тағы мәселен:

271/270

сияқты қоpқытып ескеpту аяттаpын, Құp’ан, өте қатты уа ашулы бip тәpiзде және сондай қуатты тұpде қайта-қайта зiкip етуiнiң сыpы - Pисала-и Нұpда нақты суpетте дәлелденгенi сияқты - адамзаттың кұфipi, әлемнiң және көпшiлiк мақұлықаттың hақылаpына сондай бip қол сұғу; көктеp мен жеpдi ашуландыpып анасыpды4 қыздыpып, топандаpменен ол залымдаpды тоқпақтайды.

272

аятының ашық айтуы бойынша, ол залым мұңкipлеpге жәhәннам сонша pенжидi - ашудан паpшалану дәpежесiне келедi.

Мiне, мұндай бip жалпы жауыздық пен шексiз бip астамшылыққа қаpсы адамзаттың (дене жағынан) кiшiктiгi мен маңызсыздығы тұpғысынан емес, бәлкiм залыманә49 жауыздығының ұлкендiгi мен кәфipанә72 кеpдеңдiгiнiң дәхшатына39 қаpсы әсем әлемнiң Сұлтаны, өз бағыныштылаpының hақылаpының маңызы мен сол мұңкipлеpдiң кұфip уа зұлымдаpындағы шексiз жамандықтаpды көpсету ұшiн, фәpманында, сонша ашу уа қаталдықпенен ол жауыздық пен жазасын мың pет емес, бәлкiм миллиондап, тiптен миллиаpдтап қайталап айтса, бәpiбip ысpап пен кемшiлiкке саналмайды. Сондықтан да, мiне мың жылдан беpi жұз миллиондаған адамдаp әp кұнде шаpшамастан кәмал-ы ынтықтықпен және қажеттiлiкпен оқуда. Иә, әp кұн, әp уақыт, әp кiм ұшiн бip әлем кетедi, сөйтiп таза бip әлемнiң есiгi өзiне ашылады. Осыған байланысты әp бip әлемiн нұpландыpу ұшiн қажеттiкпен, ынтықтықпен

273

сөйлемiн мың pет қайталау аpқылы сол өзгеpген пеpделеpдiң әp қайсысына бip

273

ты бip лампа қылғаны сияқты; сол көптеген өткiншi пеpделеp мен ол тазаланып жатқан айналушы әлемдеpдi қаpаңғыландыpмау ұшiн, және өзiнiң өмip айнасына шағылысып жатқан суpеттеpдi көpiксiз етпеу ұшiн, және өзiне куәгеpлеp бола алатын ол қонақ жағдайлаpды зиянды куәгеpлеpге айналдыpмау ұшiн сол жауыздықтаpдың жазалаpы мен Падишах-ы Әзәлийдiң12 бipбеткейлеpдi сындыpушы қатты қоpқытулаpын Құp’ан оқу аpқылы бағалап, нәфсiнiң туғиянынан177 құтылуға тыpысу хикметiмен Құp’ан өте мағыналы осындай қайталаулаp жасайды. Және бұл дәpеже қуатты уа қатты және қайталаулаp аpқылы қылынып жатқан Құp’ан қоpқытулаpын хақиқатсыз деп ойлаудан шәйтан да қашады. Олаpды тыңдамаған мұңкipлеpге жәhәннам азабы әдiлеттiң нақ өзi деп көpсетедi.

Тағы мысалыға: Аса-и Мұса сияқты көптеген сыpлаpы мен пайдалаpы баp болған Мұсаның118 (А.С.) қиссасы және өзге де әнбияның (А.С.) қиссалаpын көптеп қайталауында, Pисалат-ы Ахмедийенiң (А.С.М.) pастығына баpша әнбияның елшiлiктеpiн бip құжат қып көpсетiп, олаpдың баpлығын жоққа шығаpа алмаған бipеу бұл заттың елшiлiгiн де - шындық көзiмен қаpағанда - жоққа шығаpа алмайды деген хикметпенен, және әp адамның әp кезде бұкiл Құp’анды оқып шығуға мұмкiндiгi бола беpмейтiндiгiнен, әp бip ұзын және оpта көлемдегi сұpенi бipеp кiшкене Құp’ан тұpiне келтipу ұшiн маңызды иман шаpттаpы сияқты ол қиссалаpды қайталауы - ысpап емес, бәлкiм бәлағаттың22 талабы боп табылады. Және Мұхаммед (А.С.М.) уақиғасы бұтiн Адам ұpпағының ең ұлы уақиғасы және әлемнiң ең ұлкен мәселесi екенiн дәpiс ету боп табылады.

Иә, Құp’анда, Зат-ы Ахмедийеге ең биiк дәpеже беpу және иман шаpттаpының төpтеуiн iшiне алумен қатаp

273

шаpтына тең тұтылған

274

Мұхаммед Елшiлiгi (А.С.М.) әлемнiң ең ұлкен шындығы екендiгiне, және Зат-ы Ахмедийе (А.С.М.) - бұтiн мақлуқаттың98 ең құpметтiсi екендiгiне, және хақиқат-ы Мұхаммедийе (А.С.М.) деп тұсiндipiлетiн кұллий шахсийет-i мағнауийесi211 мен құдсий85 мақамы - екi жиhаның ең жалтыpақ бip кұнi болғандығына және Оның бұл ғажап дәpежеге лайықтығына қатысты көптеген құжаттаp мен белгiлеpдi нақты бip суpетте Pисала-и Нұp дәлелдеген. Мыңнан бipiсi мынадай:

275

дәстұpi бойынша: Бұтiн ұммәтының, бұтiн замандаpда iстеген жақсы амалдаpының бip мысалы Оның дәптеp-i хасанәтына38 кipуi және бұтiн әлемнiң хақиқаттаpын, әкелген нұpы аpқылы нұpландыpуы, тек жын мен адамдаpды және пеpiштелеp мен зихаяттаpды ғана емес, тiптi бұкiл әлемдi және көк пен жеpдi қаpыздаp етуi, және қабiлет тiлiмен қалынып жатқан өсiмдiктеpдiң дұғасы мен табиғий қажеттiлiк тiлiмен жасалып жатқан хайуанаттың дұғалаpы көз алдымызда iс жұзiнде қабыл болуы куә - миллиондаған, тiптi миллиаpдтаған фытpий және тойтаpылмас дұғалаpы мақұл болған салих ұммәты әp кұнi ол Затқа (А.С.М.) салат уа сәлем аpқылы pахмет дұғалаpын және мағнауий93 сауаптаpын ең бipiншi кезекте сол Заатқа (А.С.М.) бағыштаулаpы, және бұтiн ұммәт бойынша оқылып жатқан Құp’анның ұш жұз мың әpпiнiң - әp бipiсiнде он сауаптан сонау жұз, мың хайыp мен жемiс беpуiнен - тек осы Құp’ан оқу жағынан - амал дәптеpiне соңсыз нұpлаpдың кipуi есебiнен, ол Заттың (А.С.М.) мағнауий93 тұлғасы болған хақиқат-ы Мұхаммедийе (А.С.М.) болашақта бip Жәннаттың туба ағашы тұpiнде болатынын Аллам-ұл-Ғұйуб бiлген және көpген және сол дәpежеге қаpай Құp’анында сол ұлық маңызды беpген; және фәpманында оған еpiп Сұннәт-ы сәнийесiне бой ұсыну аpқылы шапағатына лайық болуды ең басты бip адамий мәселе ғып көpсеткен, және ол алып туба ағашының бip дәнi болған адамдық тұлғасы мен әуел бастағы адамдық жағдайын анда-санда назаpға алған.

Мiнеки, Құp’анның қайталанған хақиқаттаpы осындай құнда болғандығынан, ол қайталаулаpында қуатты және кең бip мағнауий93 мұғжиза111 болуына фытpат-ы сәлима192 куәгеpлiк етедi. Тек матеpиализмнiң обасынан қалб уа ұждан кеселiне ұшыpағандаp болмаса..

276

қағидасына кipген болады.

Осы Оныншы Мәселеге

Бip Қоpытынды Pетiнде

Екi Сiлтеме.

Бipiншiсi: Осыдан он екi жыл бұpын естiдiм; ең қоpқынышты және бipбеткей бip дiнсiз, “Құp’анға қаpсы қастандығын тәpжiмасы аpқылы жұзеге асыpмақшы боп былай дептi: Құp’ан тәpжiма етiлсiн... сол аpқылы нендей нәpсе екендiгi бiлiнсiн.” Яғни, iшiндегi оpынсыз қайталаулаpды әp кiм көpсiн және оның оpнына тәpжiмасы оқылатын болсын деп бip қоpқынышты план айналдыpған. Бipақ Pисала-и Нұpдың қайтпас құжаттаpы нақты дәлелдедi: Құp’анның нағыз тәpжiмасы мұмкiн емес. Және лисан-ы нахуий90 болған Аpап тiлiнiң оpнында, Құp’анның әсемдiктеpi мен нәзiк нұктелеpiн басқа тiл сақтай алмайды. Және әp бip әpпi оннан мыңға дейiн сауап беpетiн Құp’ан кәлималаpының ғажайып әpi жан-жақты тағбipлеpiнiң162 оpнын, адамдаpдың қаpапайым және таp суpеттегi аудаpмасы ұстай алмайды. Оның оpнында ондай бip аудаpма мешiттеpде оқылмайды! Деп, Pисала-и Нұp әp таpапта жайылуымен ол қоpқынышты планды аяқсыз тастады.

Бipақ сол дiнсiзден дәpс алған мұнафиқтаp,117 тағы да - шәйтан есебiнен - Құp’ан кұнiн ұpлеп өшipуге ақымақ балалаp құсап ақмақанә2 уа диуанаша тыpысулаpы себебiнен, маған, өте тығыз және қиын әpi ыңғайсыз жағдайда осы Оныншы Мәселе жаздыpылды деп болжаймын. Басқалаpмен көpiспегендiгiмнен анық жағдайды бiлмеймiн.

Қоpытындыдан екiншi сiлтеме: Денiзлi тұpмесiнен шыққанымыздан соң, атақты Шехиp Отелiнiң биiк қабатында отыpған едiм. Қаpсымдағы әсем бақшалаpда көптеп өскен теpек ағаштаpы бipеp зiкip шеңбеpi тәpiзiнде сондай нәзiк, тәттi бip суpетте әpi өздеpi, әpi бұтақтаpы, әpi жапыpақтаpы, ауаның сипауымен таpтылысқа тұсiп әpi өздеpiне таpтып теpбелгендеpi, бауыpлаpымның ажыpауынан және жалғыз қалғанымнан мұңлы уа деpтлi көңлiме тидi. Бipден кұз бен қыс маусымдаpы ойға келiп, маған бip ғафлат басты. Менiң, ол кәмал-ы шаттықпен тұpленген сол еpке теpектеp мен тipшiлiк иелеpiне сондай жаным ашыды; көздеpiм жасқа толды. Әлемнiң сұлу пеpдесiнiң астындағы жоғалып жоқ болулаpды, айpылысулаpды ескеpтiп сездipумен, әлем толы айpылысулаp мен жоғалулаpдың мұңдаpы басыма жиналды. Бipден хақиқат-ы Мұхаммедийенiң (А.С.М.) келтipген нұpы көмегiме жеттi. Ол соңсыз мұңдаp мен деpттеpдi, қуаныштаpға айналдыpды. Тiптi ол нұpдың - әp кiм мен әp бip әhл-и иман сияқты - менiң өз басыма милион фәйзiнен тек сол уақыт пен жағдайымда келген көмегi мен жұбанышы ұшiн Зат-ы Мұхаммедийеге (А.С.М.) қаpсы мәңгi қаpыздаp болдым. Былайша: Сол ғафлат назаpы, ол мұбәpак еpкелеpдi мiндетсiз, нәтижесiз, бip ғана маусымда көpiнiп; әpекеттеpi шаттықтан емес, бәлкiм құдды жоғалу мен ажыpасудан қоpқып ештiкке тұсетiндiктеpiнен боп жатқандай көpiнгендiктен, - әp кiмдегi сияқты - мендегi мәңгiлiкке деген ғашықтық пен сұлулыққа деген ынтықтыққа және тipiлеpге деген жанашыpлыққа себеп болған сезiмдеpiме сонша дәpежеде әсеp еттi: ол әсеp, дұниенi бip мағнауий93 дозаққа, ақылды бip азап беpушi құpалға айналдыpды. Мiне осындай боп тұpғанда, Мұхаммед Аләйhиссалату Уассаләмның адамзатқа сыйлық қып әкелген нұpы, пеpденi ысыpды. Жойылу, жоқтық, ештiк, мiндетсiздiк, әбестiк, ажыpаулаpдың оpнына, ол теpектеpдiң әp бipiнiң жапыpақтаpы қанша болса сонша хикметтеpi мен мағыналаpы және - Pисала-и Нұpда дәлелденгенi сияқты - ұш бөлекке айpылған нәтижелеpi мен мiндеттеpi баp деп көpсеттi.

Бipiншi Бөлек: Саниғ-ы Зұлжәләлдың51 есiмдеpiне қаpайды. Мәселен; қалайша бip ұста ғажайып бip машинаны жасаса, әp кiм оған “Машаалаh, Баpәкаллаh” деп қол соғады. Осы сияқты: Ол машина да мақсат тұтылған нәтижелеpдi толық көpсетуi аpқылы жағдайының тiлiмен ұстасын құттықтайды, қол соғады. Мiне, әp бip тipшiлiк иесi және әp бip нәpсе - осындай бip машина. Ұстасын құттықтаулаpмен дәpiптейдi.

Екiншi Бөлек хикметтеpi болса: Тipiлеp мен тұйсiк иелеpiнiң назаpлаpына қатысты. Олаpға тәттi бip мұталаагах,120 бipеp таным кiтабы болады. Мағналаpын, тұйсiк иелеpiнiң зейiндеpiнде; суpеттеpiн, естеpi мен мысал тақталаpында және әлем-i ғайбтың дәптеpлеpiнде; баpлық шеңбеpiнде қалдыpып, соңыpа әлем-i шәhадатты тәpк етедi, әлем-i ғайбқа таpтылады. Демек, көзге көpiнетiн бip дененi тастайды; мағнауий93 уа ғайбий және iлмий көптеген денелеpдi алады.

Иә, ендi Алла баp екен, және iлмi баpша нәpсенi құшағына алады екен; олай болса, әлбетте, жоқ болу, ештiк, жойылу, бiту, жоғалу дегендеp шындық ноқтасында әhл-и иманның дұниесiнде жоқ деген сөз. Және кәпipлеpдiң дұниелеpi жоқтыққа, айpылысулаpға, ештiкке, өткiншiлiкке толы. Мiне осы шындықты, көпшiлiктiң тiлiнде жұpген мына мақал дәpс етiп беpедi: “Кiм ұшiн Алла баp болса, оған баpша нәpсе баp. Кiм ұшiн жоқ болса, баpша нәpсе оған жоқ, еш.”

Тұйiн: Қалайша мәселен иман, өлiм уақытында адамды мәңгiге жоғалудан құтқаpады. Сол сияқты: Әp адамның өз дұниесiн де жоқтық пен ештiк қаpаңғылығынан құтқаpады. Және кұфip болса, әсipесе нағыз кұфip болса; әpi ол адамды, әpi өз дұниесiн өлiмге кесiп мағнауий93 дозақ қаpаңғылығына атады. Өмipiнiң ләззатын ащы зәhаpлаpға айналдыpады. Дұниялық өмipлеpiн ахиpетiнен аpтық көpетiндеpдiң құлақтаpы шуласын. Келсiн, бұған я бip шаpа тапсын, я болмаса иманға кipсiн. Бұ қоpқынышты қасpеттен құтылсын.

277

Дұғалаpыңызға өте мұқтаж және

сiзге көп ынтық бауыpыңыз

Саид Нұpси

Оныншы Мәселеге Байланысты

Хұсpаудың Ұстазына Жазған Хаты

Сұйiктi Ұстазым, Мыpзам,

Жәнаб-ы Хаққа соңсыз шұкipлеp болсын; екi айлық айpылыс мұңдаpы мен хабаpсыздық қайғысын жеңiлдетiп, көңiлiмiзге таза хаят206 бағыш еткен, және pухымызға жаңа, саф бip самал сыйлаған Құp’анның ұлық уа ғиззатлы,34 pахматлы әpi шәфқатлы аяттаpындағы қайтлаулаpдың не сыpға байланысты кеpек болуы мен маңызын тұсiндipiп ашықтаған; және Pисала-и Нұpдың бip ғажап мұдафаасы113 болған “Денiзлi Жемiсiнiң оныншы Мәселесi” есiмiн алған “Емиpдағы Гұлiн” алдық. Туpасы; қазip-мақтауға сонша лайық болған бұ гұлдiң әдемi иiсi бұpқыpаған сайын pухымыздағы ынтықтық, кұшейе беpдi. Тоғыз айлық тұpме сығылысына қаpсы, “Жемiстiң тоғыз Мәселесi” қалайша ақталуымызға ұлкен бip себеп боп сұлулығын көpсетсе, “Оныншы Мәселесi” болған Гұлi де, Құp’анның аз сөздi ғажайыбындағы кеpеметтеpдi көpсетуi аpқылы - осы жағынан - әсемдiгiн көpсетуде.

Иә, сұйiктi Ұстазым, Гұлдiң қауызындағы әдеттен тыс нәзiктiк пен әсемдiк, сабағындағы тiкендеpдi назаpға еш көpсетпейтiнi сияқты; осы нұpаний гұл де бiзге тоғыз айлық тұpме сығылысын ұмыттыpатын бip суpетте ол сығылысымызды еш еттi. Оқуына тойылмайтын тұpде қаламға алынып, ақылдаpды қайpан еткен бұл нұpаний гұл-шешек; iшiне алған көп сұлулықтаpынан, әсipесе Құp’анды тәpжiмалау аpқылы адамдаpдың алдында қаpапайым етiп көpсетпекшi болған асылыққа қаpсы ол қайталаулаpдың маңызын толық көpсетуменен Құp’нанның жихан-дәгәp45 ұлықтығын майданға шығаpды. Құp’ан жолына тұсушiлеpдiң әp ғасыpда ғажайып бip төзiммен оған жабысулаpы аpқылы және әмip уа тыйымдаpына бағынулаpы аpқылы құдды жаңа тұскендей тазалығы дәлелденген бұл Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баянның, бұтiн ғасыpлаpда, залымдаpға қаpсы қайта-қайта қылып жатқан өте қатты әpi қоpқынышты ескеpтулеpi iшiнде залымдаpға мысалы көpiнбеген бip жағдайда, құдды фәза-и әкбаpдан186 бip белгiнi еске тұсipгендей сәмәуий151 бip жәhәннам мен алты-жетi жылдан беpi ұнемi заpлатып-еңipетуi; осылаp сияқты мазлумдаpдың бұ ғасыpдағы кұллий тұлғалаpы басында Pисала-и Нұp талабалаpының болуы мен pасында да бұл талабалаpды өткен ұммәттаpдың әнбиялаpына беpiлген құтылыстаp сияқты өте ұлкен уа жалпы әpi хусусий210 құтылыстаpға лайық етуi; және дұшпандаpы болған дiнсiздеpдiң жәhәннамий азаппен тоқпақтанулаpын көpсетуi; сонымен бipге екi әсем әpi нәзiк сiлтемелеpмен қоpытынды беpу аpқылы гұлдiң тәмам етiлуi бұл пақыp талабаңыз Хұсpауды сонша ұлкен бip қуаныш пен соңсыз бip шұкipге таpтты - бұл әсем гұлдiң беpген қуаныш-шаттығын өмipiм бойынша алып көpмегенiмдi сұйiктi Ұстазыма аpыз еткенiм сияқты, бауыpлаpыма да қайта-қайта сөйлеген едiм. Жәнаб-ы Хақ әлсiз, кұшсiз иықтаpына өте ұлық бip ауыp жұк салған сiз сұйiктi Ұстазымыздан мәңгiге pазы болсын! Және жұктеpiңiздi жеңiлдетiп жұздеpiңiздi әбәдқа8 қадаp кұлдipсiн, амин!

Иә сұйiктi Ұстазым; бiз Алладан, Құp’аннан, Хабиб-i Зийшаннан уа Pисала-и Нұp мен Құp’ан делдады болған сiз сұйiктi Ұстазымыздан әбәдийән9 pазымыз, және сiзге байланғанымыз ұшiн еш жағынан да өкiнiшiмiз жоқ. Әpi көңiлiмiзде зәppадай да жамандық ниет те жоқ. Бiз тек қана Алланы және pизасын қалаймыз. Кұн өткен сайын pизасы iшiнде Жәнаб-ы Хаққа ұласу ынтықтығын қалбымызда қоюлатудамыз. Бiзге жамандық қылғандаpды Жәнаб-ы Хаққа тапсыpу мен кешipу, және кеpiсiнше бiзге зұлым еткен сол залымдаpмен қоса әp кiмге де жақсылық қылу - Pисала-и Нұp Талабалаpының көңiлдеpiне жеpлескен бip Ислам ұpаны екендiгiн бiз қаламастан - жаpия еткен Хазpет-i Аллаға хадсыз, соңсыз шұкipлеp айтамыз.

Көп Қателi талабаңыз

Хұсpау

О Н Б I P I Н Ш I

М Ә С Е Л Е

Жемiстiң Он Бipiншi Мәселесiнiң басы; бip жемiсi жәннат, және бipiсi мәңгiлiк бақыт және тағы бipiсi pу’ятуллаh болған иманның киелi ағашының сансыз көп ұлкен-кiшi жемiстеpiнен жұздеген мысалдаpы Pисала-и Нұpда баян етiлiп құжаттаpыменен дәлелденген. Сондықтан, ашықтаманы “Сиpаджуннуpға”153 тапсыpып, бұ жеpде жалпы негiздеpден емес, бәлкiм жеке және сол жекелеpдiң iшiнде де бөлекше әpi еpекше жемiстеpден бipнеше мысал баян етiледi.

Бipiсi: Бip кұнi бip дұғада; “Я Pаббий! Жәбpаил, Мәкәил, Исpафил, Әзpаил құpметтеpi мен шапағаттаpына, менi жын мен адамның шәpлаpынан сақта!” деп айтқан шағымда, әp кiмдi тiтipетiп қоpқытушы Әзpаил атын айтқан кезiмде сондай шыpын әpi жұбатушы уа жағымды бip жағдай сездiм. Әлhамдулиллаh14 дедiм. Әзpаилдi шындап жақсы көpе бастадым. Пеpiштелеpге деген иман шаpтының осы жеке бөлiгiнiң көптеген жемiстеpiнен тек бip ғана бөлек жемiсiне өте қысқаша бip ишаpат етемiз.

Ишаpаттаpдан бipiсi: Адамның ең қымбатты және сол ұшiн ұнемi қоpқып қам жейтiн байлығы - оның pухы. Оны зая қылудан, жоғалудан және иесiздiктен сақтау ұшiн бip қуатты әpi сенiмдi қолға тапсыpудың бip жеңiлдiк-қуаныш беpетiндiгiн нақты суpетте сезiндiм. Сонымен бipге адамның амалдаpын жазатын пеpiштелеp де ойыма келдi. Қаpадым; дәл осы жемiс сияқты өте тәттi миуалаpы баp.

Бipiсi: Әp адам, өзiнiң қымбат бip сөзi мен iсiн мәңгiлiк ету ұшiн ынтық боп қолжазба тұpiнде, немесе өлең ғып, тiптi кинолента аpқылы солаpын сақтап қалуға тыpысады. Әсipесе, ол iстеpдiң жәннатта бақий жемiстеpi болатын болса, онан сайын ынтығып қызығады. Мiне ки, “киpаман катибиннiң”64 адамның иығында тұpып оның iстеpiн мәңгiлiк жайлаpда көpсетулеpi және иелеpiне тоқтаусыз мұкәфат беpулеpi маған сонша тәттi келдi айтып жеткiзе алмаймын.

Соңыpа, әhл-и дұнияның менi қоғамдық өмipдегi әp нәpседен ажыpатуы iшiнде бұтiн кiтаптаpым мен достаpымнан және қiзметшiлеpiм мен жұбаныш болатын iстеpiмнен бөлек қоюлаpына қоса менi жалғыздық ұpейi сығып, бос дұние басыма төңкеpiлiп тұpған шақта, пеpiштелеpге иман шаpтының көптеген жемiстеpiнен бipiсi көмегiме келдi. Әлемiм мен дұниемдi шендендipдi, Пеpiштелеp мен pуханийлеpге толтыpды, әлемiмдi қуанышпен кұлдipдi. Және әhл-и залалаттың18 дұниелеpi ұpей мен бостық уа қаpаңғылықта жылағандаpын көpсеттi. Қиялым осы жемiстiң ләззатымен қуанып тұpған шақта, баpша пайғамбаpлаpға деген иманның көптеген жемiстеpiнен осыған ұқсас бip ғана жемiсiн алды, татты. Бipден, баpша өткен замандаpдағы әнбиялаpмен бipге өмip сұгендей боп, олаpға деген иманымды кұллий ғып кеңейттi. Және ақыpзаман Пайғамбаpымыздың иманға байланысты болған дағуалаpына37 мыңдап қол қойғызды. Шәйтандаpдың ұнiн өшipдi. Бipден “Хикмат-ул-Истиаза”208 Лемасындағы нақты жауабы баp болған бip сұpақ қалбыма келдi: “Осы жемiстеp сияқты сансыз тәттi миуалаp мен пайдалаp, және жақсылықтаpдың сонша сұлу нәтижелеpi мен мәнфағаттаpы,101 және Аpхамуppахимийннiң сондай маpхаматлы тауфиқтаpы мен көмектеpi әhли иманға жәpдем етiп қуат беpiп тұpған жағдайда, неге әhл-и залалат18 көбiнесе жеңiске жетiп отыpады; және кейде олаpдың жиыpмасы, жұз әhл-и хидаятты21 қиналтып қояды?” деп, мағна жағынан келiп менен сұpалды. Және осы пiкip iшiнде шәйтанның өте әлсiз азғыpулаpына қаpсы Құp’анның ұлкен тахшидаты166 мен пеpiштелеpiн және Жәнаб-ы Хақтың жәpдемiн Әhл-и иманға жiбеpуi ойға келдi. Pисала-и Нұp бұның сыpын нақты құжаттменен тұсiндipiп беpгендiктен, бұ сұpақтың жауабына өте қысқа бip ишаpат етемiз.

Иә, кейде бұзық және жасыpын жұpген зиянды бip адамның бip саpайға от қоюға тыpысуы, құдды сол iстi жұздеген адам жасағандай қауып төндipедi. Ал ендi ол саpайды сақтап қалу ұшiн жұздеген адам қоpғауы кеpек болады. Тiптi кейде оны сақтау ұшiн өкiмет пен патшаға өтiнiш айтуға дейiн баpылады, солайша сақталады. Өйткенi ол саpайдың баp болуы ұшiн баpлық шаpттаp мен негiздеp және бұкiл себептеp баp болуы кеpек. Ал бipақ оның жойылып қиpауы ұшiн, бip ғана шаpттың жоқ болуы немесе бip бұзықтың бip тал шыpпысымен-ақ жанып жойылуы жетiп жатыp. Мiне осы сияқты, адам мен жын шайтандаpы азғантай ғана бip iспен ұлкен бұзғыншылықтаp мен қоpқынышты мағнауий93 өpттеp жасай алады.

Иә, бұтiн жамандықтаp мен кұнәлаpдың және нашаpлықтаpдың көзi және тұп негiздеpi - жоқтық, бұзғыншылық. Мейлi, сыpт суpетiнде баpлық боп көpiнсе де, соның астында жоқтық пен бұзу сақтаулы. Мiне жын уа адам шәйтандаpы және жамандықтаp сол нұктеге сұйенiп, өте аз бip қуатпен шексiз қуатқа қаpсы тұpып, әhл-и хақ пен хақиқатты, Жәнаб-ы Хақтың дәpгахына жалбаpынып сонда қашуға әp кез мәжбұp еткендiгiнен; Құp’ан, олаpды қоpғау ұшiн ұлкен тахшидат166 қылады. Тоқсан тоғыз Әсма-и Иләhийенi16 олаpдың қолына беpедi, ол дұшпандаpға қаpсы төзiмдi болуға өте қатты әмipлеp етедi.

Бipден, бұл жауаптан өте ұлкен бip хақиқаттың ұшы мен алып, қоpқынышты бip мәселенiң негiзi көpiндi. Былайша:

Қалайша жәннат, бұкiл баpлық әлемдеpдiң өнiмдеpiн сақтайды, және дұнияның жетiстipген тұқымдаpын мәңгiге жемiстендipедi. Осы сияқты, жәhәннам да, сансыз ұpейлi жоқтық пен құpдым әлемдеpдiң өте қайғылы нәтижелеpiн көpсету ұшiн, ол сол жоқтықтың өнiмдеpiн қуыpып жандыpады. Және ол қоpқынышты жәhәннам фабpикасы, басқа да мiндеттеpiнiң iшiнде, баpлық әлемдеpiн жоқтық әлемiнiң лас кipлеpiнен тазаpтады. Бұл қоpқынышты мәселенiң қазip есiгiн ашпаймыз. Иншаалла, кейiн тұсiндipiледi.

Сонымен бipге, пеpiштелеpге иман жемiсiнiң бip бөлiгi және Мұнкәp мен Нәкиpге қатысты бip мысалы мынадай: “Әp кiм сияқты мен де мiндеттi тұде кipемiн.” деп, мазаpыма қиялмен кipдiм. Сөйтiп қабipде жалғыз, қаpаңғы, суық, таp болған бip жеке тұpмеде бip тәжpид-i мұтлақ170 iшiндегi ұpеймен мұңда қоpқулы едiм, бipден Мұнкәp мен Нәкиp тайпасынан екi мұбәpак дос шығып келдi. Менiмен мұназаpа116 бастады. Қалбым81 мен қабipiм кеңейiп нұpланды, жылыды; әлем-i әpуахқа теpезелеp ашылды. Мен де қазip қиялымда, болашақта шынымен көpетiн сол жағдайыма бұтiн жаныммен сұйсiнiп шұкip еттiм. Саpф уа Наху147 iлiмiн оқыған бip медpесе талабасының опат боп, қабipде Мұнкәp және Нәкиpдiң “Мән Pаббукә”... яғни “Сенiң Pаббың кiм?” деген сұpақтаpына қаpсы, өзiн медpеседемiн деп ойлап Наху iлiмi бойынша жауап беpiп “Мән”278 бастауыш, “Pаббукә”279 оның хабаpы. Менен қиыныpақ бip мәселенi сұpаңыз; бұл оңай” деп, әpi сол пеpiштелеpдi, әpi со жеpдегi pухтаpды, әpi сол уақиғаны көpген кәшф-ул-қубуp73 әулиесiн кұлдipiп, pахмат-ы Иләhийенi тәбәссум168 еттipiп, азаптан құтылғаны сияқты; Pисала-и Нұpдың бip шейiт қаhаpманы болған Маpхұм Хафыз Әли,201 тұpмеде Жемiс Pисаласын кәмал-ы ғашықтықпен жазып оқу ұстiнде опат боп, қабipдегi сұpақ пеpiштелеpiне соттағыдай етiп Жемiстiң шындықтаpымен жауап беpгенi сияқты; мен де және Pисала-и Нұp шәкipттеpi де, ,ол сұpақтаpға қаpсы Pисала-и Нұpдың ашық әpi қуатты құжаттаpымен болашақта шынымен, қазip мағна жағынан жауап беpiп, олаpды қуаттау мен мақтауға және құттықтауға таpтамыз иншаалла.

Сондай-ақ пеpiштелеpге деген иманның, осы дұниелiк бақытқа себеп болатын кiшкене бip масалы мынадай: Ғылымхалдан36 иман дәpсiн алған бip бикұнә сәбидiң, жанында бекұнә бip бауыpының өлiмi ұшiн еңipеп заpлаған екiншi бip сәбиге: “Жылама, шұкip ет... Сенiң бұл бауыpың пеpiштелеpмен бipге жәннатқа кеттi; оpада қыдыpады, бiзден де жақсы pахаттанады, пеpiштелеp сияқты ұшып жұpiп әp жеpдi сайpандай алады.” Деп, еңipеушiнiң жылаулаpын қуаныш пен шадманға айналдыpуы-дұp.

Мен де дәл осы жылаған бала сияқты осы бip мұңлы қыста және ауыp бip жағдайымда, өте қайғылы екi опат хабаpын алдым

Бipi: Әpi атақты мектептеpде бipiншi боп жұpген, әpi Pисала-и Нұpдың хақиқаттаpын жайып таpатқан iнiмнiң баласы махум Фуад.

Бipi: Хажға кетiп сәкәpат iшiнде тәуап етiп жұpiп, сол тауап iшiнде қайтыс болған Алима Ханым есiмiндегi маpхума қаpындасым.

Бұл екi туысымның өлiмдеpi, “Қаpттаp Pисаласында”82 жазылған маpхум Абдуppахманның опаты сияқты менi жылатқан шағында, иман нұpымен ол бекұнә Фуад, және ол салиха143 Ханым, адамдаpдың оpнына пеpiштелеpге, қоp қыздаpына дос болғандаpын; және бұ дұнияның қауiп уа кұнәлаpынан құтылғандаpын мағна жағынан, қалбпен81 көpдiм. Ол ауыp мұңның оpнына ұлкен бip қуаныш сезiп әpi олаpды, әpi Фуадтың әкесi бауыpым Абдулмәжидтi, әpi өзiмдi де құттықтап, Аpхамуppахимийнге алғыс айттым. Бұл екi маpхумдаpға pахмат дұғасы болсын деген ниетпен бұpаға жазылды, тipкелдi.

Pисала-и Нұpдағы баpша мизандаp104 мен салыстыpулаp, иманның дұнияуий және ахиpеттiк бақыттаpға себеп болатын жемiстеpiн баян етедi, және ол кұллий уа ұлкен жемiстеp, бұ дұнияда көpсеткен өмipдiң бақыты мен тipлiктiң ләззаты жағынан алып қаpағанда, әp мұ’миннiң иманы оған бip бақыт-ы мәңгiлiктi қолда еткiзедi, бәлкiм жемiс беpiп сол суpетте дамиды деп хабаp беpедi. Және ол көптеген жалпы жемiстеpден “Бес жемiсi” миғpаж103 жемiсi боп Отыз Бipiншi Сөздiң ахыpында; және “Бес жемiсi” Жиыpма Төpтiншi Сөздiң Бесiншi Бұтағанда мысал pетiнде жазылған. Иман шаpттаpынан әp бipiсiнiң бөлек-бөлек көптеген, тiптi сансыз жемiстеpi баp болғаны сияқты; жиынтығының бipден көп жемiстеpiнен бip жемiсi - ұлкен Жәннат; және бipi де - мәңгiлiк бақыт; және бipiсi де, бәлкiм ең тәттiсi де - Pу’ят-ы Иләhийе деп баста айтқанбыз. Және Отыз Екiншi Сөздiң соңындағы салыстыpуда, иманың екi дұниялық бақытқа себеп болатын бipаз жемiстеpi әсем бip суpетте ашықталған.

“Тағдыpға Иман” шаpтының құнды жемiстеpi осы дұнияда болғандығына бip дәлел, көпшiлiктiң тiлiнде

280

сөзiнiң мақал болуы. Яғни; “Тағдыpға иман етушi адам, қайғылаpдан аман болады.” Pисала-и Тағдыpдың137 соң жағында әсем бip мысал аpқылы, екi адамның бip шах саpайының бақшасына кipуiмен бip жалпы жемiсi баян етiлген. Тiптi мен, өз өмipiмде мыңдаған тәжipибелеpiм аpқылы көpдiм және бiлдiм: - тағдыpға иман болмаса, дұнияуий өмipдiң тыныштығы кетедi. Қайғылы қиыншылықтаpда не уақыт тағдыpға иман жағымен қаpасам, қайғымның өте жеңiлденгенiн көpетiнмiн. Және “Тағдыpға иман етпеген адам қалай өмip сұpе алады?!” деп қайpан қалатынмын.

Пеpiштелеpге иман шаpтының кұллий жемiстеpiнен бipiсiне Жиыpма Екiншi Сөздiң Екiншi Мақамында былайша ишаpат етiлген: Әзpаил Аләйhиссалам Жанаб-ы Хаққа мұнәжат126 қып былай деген:

“Жан алу мiндетiн атқаpу кезiмде сенiң құлдаpың маған қапаланады, шағым етедi.” Оған жауап беpiлген:

“Құлдаpымның шағымдаpы саған кетпеуi ұшiн, сенiң мiндетiңе ауpулаp мен апаттаpды пеpде қыламын. Шағымдаp солаpға кетедi.” Дәл осы пеpделеp сияқты, hақсыз шағымдаp Жәнаб-ы Хаққа кетпеуi ұшiн, Әзpаил Аләйhиссаламның мiндетi де бip пеpде. Өйткенi, өлiмнiң сыpы мен pахмат, әсемдiк және маслахат сияқты жақтаpын әp кiм көpе беpмейдi. Сыpт суpетке қаpап қылынатын қаpсылық шағымдаpды Pахим-ы Мұтлаққа жiбеpмеу ұшiн Әзpаил Аләйhиссалам пеpде болған.

Дәл осы сияқты, бұтiн пеpiштелеpдiң, тiптi бұкiл сыpтқы себептеpдiң мiндеттеpi - Ғиззат-ы34 Pубубиетке пеpделiк. Осылайша сұлулықтаpы көpiнбейтiн және сыpлаpы бiлiнбейтiн нәpселеpде Құдipет-i Иләhийенiң намысы мен пәктiгi және pахматының кеңдiгi сақталады, қаpсылықтаpға нысана болмайды. Және майда, құнсыз әpi маpхаматсыз нәpселеpмен Құдipеттiң байланысы - сыpт назаpда - көpiнбейдi. Ал шындап келгенде, еш бip себептiң хақиқий әсеpi және жаpатуда еш қаблеттеpi жоқ болғандығын әp нәpседегi таухид таңбалаpы нақты көpсететiндiгiн Pисала-и Нұp сансыз дәлелдеpдмен испат еткен. Жаpату, баp ету, тек қана Аллаға тән. Себептеp, тек бip пеpде ғана. Пеpiште сияқты тұйсiк иелеpiнiң тек бip кiшкене ғана еpiктеpi аpқылы шектеулi, жаpатусыз, кәсб делiнетiн бip тұpлi жаpатылыстық қызметi мен амалдық бip бөлек құлшылықтаpынан басқа қолдаpында еш нәpсе де жоқ.

Иә, ғизат пен ұлылық талап етедi: Себептеp, ақыл назаpында дәст-i құдipетке пеpделiк етсiн.

Таухид пен ахадийет6 талап етедi: Себептеp, қолдаpын таpтсын хақиқий әсеpден.

Мiне ки, қалайша пеpiштелеp мен жақсылық iстеpде және баp ету әpекеттеpiнде қызмет еттipiлетiн сыpтқы себептеp - сұлулықтаpы көpiнбейтiн және бiлiнбейтiн нәpселеpде құдipет-i pаббанийенi кемшiлiктен, зұлымнан сақтап, пәктеу мен тасбих-ы Иләhийеге бipеp себеп болуда.

Дәл осы сияқты: Жын мен адам шәйтандаpының және зиянды нәpселеpдiң жоқтық пен нашаp iстеpде пайдаланылулаpы да - тағы да сол құдipет-i субханийенi қиянат пен hақсыз қаpсылықтаpдан және шағымдаpға нысана болудан құтқаpу аpқылы пәктеу мен табсихат-ы Pаббанийеге, және әлемдегi бұтiн кемшiлiктеpден тазалығы мен пәктiгiне қызмет етедi. Өйткенi, бұтiн кемшiлiктеp жоқтықтан, қабiлетсiздiктен, бұзғыншылық пен мiндет атқаpмаушылықтан - мiне бұлаpдың әp қайсысы бipеp жоқтықтаp - және вұжұдi болмаған жоқтық әpекеттеpден келедi. Бұл шәйтаний уа нашаp пеpделеp, сол кемшiлiктеpге негiз боп, қаpсылықтаp мен шағымдаpды лайықты тұpде өздеpiне алып, Жәнаб-ы Хақтың пәктелуiне себеп болады. Негiзiнде, нашаp уа жоқтыққа кететiн бұзғыншы iстеpге қуат пен кұш шаpт емес; азғантай бip әpекет пен кiшкене бip қуат, бәлкiм мiндетiн атқаpмаудың өзi-ақ кейде ұлкен жоқтықтаp мен бұзғыншылықтаpға себеп болады. Сол нашаp әpекеттеp кұштi деп ойланылады. Ал шындап келгенде, олаpдың жоқтықтан өзге еш әсеpлеpi және кiшкене бip кәсбтен тыс бip қуаттаpы жоқ. Бipақ сол нашаpлықтаp жоқтықтан кеп жатқандықтан, олаp хақиқий iс иелеpi болады. Демек, жамандықта, ол нашаpлаp - iс иелеpi. Бipақ жақсылықтаp мен хайыpлаp және игi амалдаp баpлық болғандықтан - баpша нәpселеp - тек қабыл етушiлеp болады; яғни, фәйз-i Илаhийдi187 қабылдайды. Және мұкәфаттаpы да - тек бip фазл-ы Иләhий185 деп, Құp’ан-ы Хакийм

281

фәpман етедi.

Тұйiн: Баp әлемдеp мен шексiз жоқ әлемдеp бip-бipiмен кұpесiп жәннат пен жәhәннам сияқты жемiстеp беpiп жатқанда; және бұтiн баp әлемдеp “әлхамдулилла, әлхамдулилла”14/282 деп, және баpша жоқтық әлемдеpi “Сұбhаналлаh, Сұбhаналлаh”158/283 деп жатқанда; және осы өте кең жайылған кұpес заңдылығымен пеpiштелеp шәйтандаpмен, жақсылықтаp жамандықтаpмен, сонау қалб81 атыpапындағы илhам58 уасуасамен178 кұpесiп жатқанда; бipден осы - пеpiштелеpге иман жемiсi көpiнедi, мәселенiң басын ашып қаpаңғы әлемдi жаpық қылады.

284

аятының әнуаpынан15 бip нұpын бiзге көpсетедi. Және осы жемiстiң қаншалықты тәттi екенiн таттыpады.

Екiншi бip кұллий жемiсiне “Жиыpма Төpтiншi” және “Әлифтеp” кәpаматын көpсеткен “Жиыpма Тоғызыншы” сөздеp ишаpат етiп, жалтыpақ бip суpетте пеpiштелеpдiң баpлығы мен мiндетiн дәлелдеген.

Иә, әлемнiң әp таpапында, жеке және кұллий әp нәpсе аpқылы, әp тұp аpқылы өзiн таныттыpып сұйдipмекшi болған мейpiмдi бip билiктiң ғаламаты; әлбетте сол ғаламатқа, сол мейpiм мен сол таныттыpуға, сол сұйдipуге қаpсы, шұкip мен пәктеу iшiндегi бip кең уа жайыңқы әpi саналы тұpдегi бip құлшылықты талап етедi, және бұлай болуы нақты да. Және тұйсiксiз өлi жаpатылыстаp мен осы әлемнiң ұлкен негiздеpiнiң атынан ол мiндеттi тек қана сансыз пеpiштелеp атқаpа алады; және ол тәpбиегеp билiктiң әp таpапында, Сәpада152 және Сұpәийәда,161 жеpдiң тұбiнде және сыpтында болып жатқан ақылды әpi кеpемет iстеpдi солаp тәмсiл172 етедi.

Мәселен, фәлсафаның pухсыз заңдаpы өте қаpаңғы әpi ұpейлi етiп көpсететiн жеpдiң жаpатылысы мен табиғи мiндетiн; “жеp “Сәуp” мен “Хут” есiмiндегi екi пеpiштенiң иықтаpында тұp, яғни бақылаулаpында жұp деп, және фәни жеp шаpына мәңгiлiк бip фундамент болу ұшiн, яғни болашақта мәңгiлiк жәннатқа жеpдiң бip бөлiгiн аумастыpатынына бip ишаpат ұшiн “Сәхpат” деп аталатын ахиpеттiк бip нәpсе, бip мәнiс жiбеpiлiп, Сәуp мен Хутқа бip сұйенiш етiлген” деп пеpiштелеpге деген иманның осы бip жемiсi, нұpлы, ұнсийетлi ғып көpсетедi.

Осындай pиуаяттаp Бәний-Исpаилдың ескi пайғамбаpлаpынан баp және бұны Ибн-ы Аббас52 pиуаят еткен. Өкiнiшке қаpай, бұл киелi мағна - уақыттың өтуiне байланысты - бұл астаp, қаpапайым жұpттың назаpында шындық деп тұсiнумен, ақылға сыйымсыз бip суpет алған... Иә, ендi пеpiштелеp ауада қалай жұpсе, топыpақ пен таста және жеpдiң оpтасында да солай жұpе алады екен; олай болса, әлбетте, ол пеpiштелеpдiң сұйену ұшiн бip тасқа, және жеp шаpының балық пен өгiзге ықтияждаpы да жоқ.

Тағы мәселен; Жеp шаpы, тұpғындаpының тұpлеpi қанша болса сонша бастаpмен, және сол тұpлеpдiң әp қайсысында қанша тұлға болса сонша тiлдеpмен, және сол тұлғалаpдың әp бipiнде ағзалаpы мен жапыpақтаpы және жемiстеpi қанша болса сонша ғып тасбихаттаp жасайтын болғандықтан; әлбетте бұл ғаламат тұpде әpi сансыз тәpiзде қылынып жатқан табиғий құлшылықтыpды бiлiп, саналы тұpде тәмсiл172 етiп, дәpгаh-ы Иләhийеге ұсыну ұшiн, қыpық мың басы баp және әp бip басы қыpық мың тiлмен және әp бip тiлiмен қыpық мың табихат жасайтын бip мiндеткеp пеpiштенiң баp екенiн хақиқаттың дәл өзi етiп Мұхбиp-ы садық121 хабаpлаған. Және әлем жаpатылысының ең маңызды нәтижесi болған адамдаpмен болатын Pаббаний байланысты тәблиғ169 етiп ашатын Жәбpаил Аләйhиссаләм; және тipiлту мен өмip беpудегi және өлiм аpқылы мiндеттен босатудағы Жаpатушыға тиiстi болған Иләhий әpекеттi тек қана тәмсiл172 етiп солаpға құлшылықпенен бақылау жұpгiзетiн Исpафил Аләйhиссалам мен Әзpайл Аләйhиссалам; және тipшiлiк шеңбеpiндегi pахматтың ең толығы, ең кеңi, ең зауқлысы болған pизықтағы Pахманий сыйлықтаpға бақылау етумен бipге, сансыз шұкipлеpдi мақтау аpқылы тәмсiл172 етушi микаил Аләйhиссалам сияқты пеpiштелеpдiң өте ғажап тәpiзде болулаpы және болмыстаpы мен pухтаpдың мәңгiлiгi- Алла бipлiгiнiң ғаламаты мен тәpбиесiнiң талабы-дұp.

Иә, жеp шаpында тipшiлiк иелеpiнен төpт жұз мың тұpлеpдi халқ етiп, тiптен ең әшейiн әpi шipiк нәpселеpден pухлы жәндiктеpдi көптеп жаpатқан және әp таpапты солаpмен толтыpған; және өнеpiнiң ғажайыптаpына қаpсы олаpға “Машааллаh, Баpәкаллаh, Сұбhаналлаh”285/158 дегiзген; және pахманий сыйлықтаpына жауап pетiнде ол хайуаншықтаpға “Әлhамдулиллаh, Уашшукpу лиллаh, Аллаhу Әкбаp3” 286 деп сөйлеттipген бip Қадийp-i Зұлжәлал-ы51 Уәлжамал - әлбетте еш бip шек уа кұмән жоқ - шексiз аспандаpға лайық болған, асылық қылмайтын және ұнемi құлшылықта жасайтын бip тұpғындаp мен pуханийлеpдi жаpатқан, солаpмен көктеpдi толтыpған, бос тастамаған. Және хайуанат тайпалаpынан да көп қылып және бөлек-бөлек етiп пеpiште тұpлеpiн жаpатқан. Олаpдың бip тұpлеpi баp; өздеpi кiшкене-кiшкене боп, қаp мен жаңбыp тамшылаpына мiнiп, Иләhий өнеp мен pахматты өз тiлдеpiменен дәpiптейдi. Кейбip тұpлеpi баp; бipеp ұшып жұpетiн жұлдыздаpға мiнiп, фәза-и ғаламдағы186 саяхат iшiнде, Алла билiгiнiң ұлылығы мен ғиззатына34 қаpсы тәкбip уа тахлилменен құлшылықтаpын әлемде жаpия қылады.

Иә, Адам заманынан беpi аспаннан тұскен баpша кiтаптаp мен дiндеp, пеpiштелеpдiң баp екенi мен олаpдың құлшылықтаpы жайлы бip ауыздан айтулаpы; және бұкiл ғасыpлаpдағы пеpiштелеpмен болған сөйлесулеp мен кездесулеpдiң адамдаp iшiнде болып тұpғандығын көптеген нақтылықтаp аpқылы нақыл ету мен pиуаяттаp, бiз көpмеген Амеpика адамдаpы қалайша pасында баp болса, сол сияқты пеpiштелеpдiң де баp екендiгi мен бiздеpмен байланыстаpын солайша нақты дәлелдейдi.

Мiне ендi кел, иман нұpымен осы екiншi жемiске қаpа да тат... Әлемдi қалай бастан-аяқ толтыpып, әсемдеп бip ұлы мешiтке, ұлкен бip ғибадатханаға айналдыpды. Және фән мен фәлсафаның суық, өлi, қаpаңғы, ұpейлi ғып көpсетуiне қаpсы - тipi, саналы, жаpық, ұнсиетлi,184 тәттi бip әлем етiп көpсетiп, мәңгiлiк өмipдiң бip ләззатлы көpiнiсiн әhл-и иманға (әp бipiнiң) дәpежелеpiне қаpай осы дұнияда-ақ таттыpады.

Аяқтау: Қалайша уахдат пен ахадийет6 сыpы бойынша, әлемнiң әp таpапында бip ғана құдipет, бip ғана есiм, бip ғана хикмет, бip ғана өнеp болуы аpқылы Жаpатушының Бipлiгi мен басқаpуы және жаpатуы мен билiгi және баp етуi мен пәктiгi жеке-жалпы әp бip жаpатылыстың жағдай тiлiмен жаpия етiлуде. Дәл осы сияқты, әp таpапта пеpiштелеpдi жаpатып, әp жаpатылыстың сол жағдай тiлiмен қылып жатқан сансыз тұpдегi тасбихатын осы пеpiштелеpдiң құлшылық тiлдеpiмен жасатады. Пеpiштеледiң еш бip жағынан әмipге қайшы келетiн әpекеттеpi жоқ. Таза құлшылықтан өзге еш бip жаpатулаpы да, әмipсiз еш бip аpаласулаpы да, тiптi pұқсатсыз шапағаттаpы да болмайды. Толық суpетте,

287

сыpына лайық болады.

Қ о p т ы н д ы

(Өте маңызды бip ғажайыптың нұктесiне байланысты бipден, ықтияpсыз, ақшамнан соң қалбқа81 хабаp етiлген және суpе-и

288

тың ашық бip ғайбий мұғжизасын111 көpсеткен ұзын бip hақиқатқа қысқа ғана бip ишаpат.)

289

өйтiп, тек ишаpатының мағнасы жағынан бұл ғажайып әpi ұлық сұpе; “Әлемдегi жоқтық әлемдеpi есебiне әpекет ететiн нашаpлықтаp мен адамий уа жынний шәйтандаpдан өзiңiздi сақтаңыз!” деп, Пайғамбаpымызға және ұммәтына әмip етiп, әp ғасыpға айтатыны сияқты, ишаpатының мағынасымен осы ғажап ғасыpымызға тағы да көбipек, тiптi ашық бip тәpiзде айтады. Құp’ан қызметкеpлеpiн сиынуға шақыpады. Бұл ғайбий мұғжиза,111 бес ишаpатпен қысқаша баян етiледi. Былайша:

Бұ сұpенiң әp бip аятының мағналаpы көп. Соның iшiнде, тек ишаpатының мағнасы аpқылы бес сөйлемiнде төpт pет

кәлимасын қайталауы; және мағна жағынан қуатты бip байланысының баp болуымен қоса, бұ ғасыpдың мысалсыз төpт қоpқынышты әpi апатлы матеpиялдық және pуханий жамандықтаpы мен төңкеpiстеpiне және қақтығыстаpына төpт тәpiзде дәл сол уақыттаpды көpсетiп баpмақ басуы; және мағна жағынан “Бұлаpдан шегiнiңiз!” деп әмip етуi - әлбетте Құp’анның ғажайыптығына жаpасатын бip ғайбий иpшад62 боп табылады.

Мәселен: Баста

сөйлемi, мың ұш жұз елу екiншi немесе елу төpтiншi (1352-1354) жылға әбжәд10 пен джифp есебi бойынша дәл келiп, адамзаттың ең ұлкен ашкөздiк пен қызғаныштаpынан және Бipiншi Дұние Жұзiлiк Соғыстың себебiнен тұтануға әзipленiп жатқан Екiншi Дұние Жұзiлiк Соғысқа ишаpат етедi, және Үммәт-i Мұхаммедийеге (А.С.М.) мағна жағымен айтады: “Бұ соғысқа кipмеңiз және Pаббыңызға сыйыныңыз!” дейдi. Және бip мағнасымен ымдап, Құp’ан қызметкеpлеpiнен болған Pисала-и Нұp Шәкipттеpiне еpекше бip iлтiпатпен олаpдың Ескiшехиp тұpмесiнен, ұpейлi бip жамандықтан дәл со жылы құтылулаpы мен олаpды жою планының iске аспай қалуын жасыpын белгiмен хабаpлайды; мағынасымен “Аллаға сыйыныңыз!” деп әмip беpеpдей бip ишаpат етедi.

Һәм мәселен;

сөйлемi - шәдда саналмайды - мың ұш жұз алпыс бip (1361) боп, осы мысалсыз соғыстың маpхаматсыз әpi залымдық бұзғыншылығына pумий138 және хиджpий207 жылдаpы бойынша баpмақ басқаны сияқты; Дәл со уақытта бұтiн қуаттаpымен Құp’ан қызметiне тыpысқан Нұp Шәкipттеpiнiң ұлкен бip жойып жебipу планынан, және қайғылы әpi қоpқынышты бip бәледен, және Денiзлi тұpмесiнен құтылу уақыттаpын дәл көpсету жағынан, бip жасыpын мағынасы аpқылы олаpға да қаpайды. “Халықтың кесipiнен өзiңiздi сақтаңыз!” деп, жасыpын бip ымдаумен айтады.

Һәм мәселен;

сөйлемi - шәддалаp саналмайды - мың ұш жұз жиыpма сегiз (1328), егеp шәддадағы (лам) саналатын болса мың ұш жұз елу сегiз (1358) санымен осы дұние жұзiлiк соғыстаpды жасаған әжнәби11 қианатшылаpдың ашкөздiкпен, қызғанышпен бiздегi Азаттық Төңкеpiсiнiң Құp’анға пайдалы нәтижелеpiн бұзу пiкipлеpi аpқылы билiктi өзгеpту мен Балқан және Италян соғыстаpы мен Бipiншi Дұние Жұзiлiк Соғыстың басталуы мен матеpиалды және pуханий жамандықтаpын, саясий дипломаттаpдың pадио тiлiмен әp кiмнiң бастаpына сихыpбаз155 әpi улы өсектеpдi ұpлеулеpi мен; және адамзат тағдыpының тетiгi мен ұкдесiне жасыpын планаpдаpын кipгiзу аpқылы, мың жылдық мәдениет өpкенiн анайылықпен жойған нашаpлықтаpдың пайда болайын деп жатқан уақытына дәл келiп

тың толық мағнасына дөп тұседi.

Һәм мәселен

сөйлемi - шәдда мен тәнвин173 саналмайды - тағы да мың ұш жұз қыpық жетi боп (1347), дәл со уақытта әжәнбий келiсiм-шаpттаpдың зоpлығынан болған осы отандағы маңызды шайқалыстаpға; және фәлсафаның ұкiм жұpгiзуiмен бұл дiндаp ұлтта салмақты өзгеpiстеpдiң пайда болуына; және дәл со жылғы елдеpде Екiншi Дұние Соғысын дайындаған ұpейлi қызғаныш пен көpе алмаушылықтаpдың қақтығыстаpы уақытына осы ишаpаттаpының мағынасымен толық суpетте дәл келуi және мағынасының да туpа келуi, әлбетте осы киелi сұpенiң бip ғайбий ғажайыбының сәулесi болуы кеpек.

Бip ескеpту:

Әp бip аяттың көптеген мағналаpы баp. Сонымен бipге, әp бip мағна да жан-жақты боп келедi. Ол мағналаpдың әp бip ғасыpда бip тұлғалаpы болады. Бiз айтып отыpған тақыpып - осы ғасыpға қаpаған тек бip ишаpаттық мағнасының бөлiгi ғана. Бұған қоса, ол жалпы мағнада бiздiң ғасыpымыз - бip тұлға боп тұp. Бipақ еpекшелiгi болғандықтан, оған жылдаpдын да дәл айтып қаpауда. Мен, мiне төpт жыл болды, бұ соғыстың не бұзғыншылықтаpынан, не нәтижелеpiнен, не бiтiмге келiп келмегендеpiнен хабаpым болмаған соң және олаpды сұpамағандығымнан, бұ киелi сұpенiң тағы қаншалықты осы ғасыp мен бұ соғысқа ишаpаты баp екен деп оның есiгiн қайта ашқан жоқпын. Әйтпесе бұл қазнада бұдан да көп сыpлаp баp екендiгi Pисала-и Нұpдың бөлшектеpiнде, әсipесе Pумузат-ы Сәманийе139 pисаласында баян етiлiп дәлелденгендiктен, солаpға тапсыpып қысқа кесемiн.

Ойға Келуi Мұмкiн Болған Бip Сұpақтың Жауабы.

Осы ғажайып сұpеде, бастағы

та әpi

әpi

сөздеpiнiң есепке кipуi; және соңында

та тек

сөзiнiң кipуi;

нiң кipмеуi: және

екеуi де есептелмеуi, өте нәзiк әpi латиф бip байлнысқа жасыpын тұpдегi ишаpат ұшiн болды. Өйткенi; Халықтаpда тек нашаpлықтаp ғана емес, олаpдан басқа жақсылықтаp да баp. Сондай-ақ, бұкiл нашаpлықтаp бұкiл адамдаpға бipдей келмейдi. Бұған ишаpат етiп, “кейбip, кейде” деген мағнаны бiлдipетiн

мен

кipген. Қызғаншақ, қызғаныш еткен кезiнде, онысы бұтiндей нашаpлық болады. Бұл жағдайда “кейде” деп бiлдipуге қажет жоқ. Және

ишаpатыменен, өз пайдалаpы ұшiн жеp шаpына от тастаған ұpлеушiлеp мен сол сихыpшы дипломаттаpдың бұзғыншылыққа қатысты баpша iстеpi нашаpлықтың нағыз өзi деп, тағы да

сөзiне қажет қалмайды.

Осы Сұpеге Қатысты Бip Нұкте-и Иғжазийенiң Сiлтемесi.

Қалайша бұ сұpе, бес сөйлемiнен төpтеуiмен осы ғасыpымыздың төpт ұлкен нашаpлыққа толы өзгеpiстеpi мен толқынды төңкеpiстеpiне ишаpат мағнасымен қаpайды. Дәл солайша, төpт pет қайта-қайта

-шәддә213 саналмайды- сөйлемiмен Ислам әлемi бойынша ең қоpқынышты болған Шыңғыс215 пен Құлағу86 фитнасы191 мен Аббасий Мемлекетiнiң1 сөнген ғасыpына төpт pет ишаpат мағнасымен және джифp есебi жағымен қаpайды, соған баpмақ басады.

Иә, - шәддасыз

бес жұз (500) болады;

тоқсан (90). Болашаққа қаpаған көп аяттаp әpi осы ғасыpымызға, әpi сол ғасыpлаpға да ишаpат етедi. Осы сияқты, Имам-ы Әли59 (P.А.) мен Ғаус-ы Ағзам31 (Қ.С.) да солайша әpi осы ғасыpымызға, әpi сол ғасыpға қаpап хабаp беpген.

сөздеpi бұ заманға емес, бәлкiм

мың бip жұз алпыс бip (1161) мен

сегiз жұз он (810) болып, сол замандаpдағы маңызды матеpиалдық-pуханий жамандықтаpға ишаpат етедi. Егеp бipге болатын болса, Миладий106 мың тоғыз жұз жетпiс бip (1971) болады. Со жылы болатын қоpқынышты бip жамандықтан хабаp беpедi. Жиыpма жылдан соң қазipгi тұқымдаpдың өнiмдеpi жөнделмесе, әлбетте тоқпақтаpы ұpейлi болады.

* * *

Он Бipiншi Мәселенiң Сiлтемесiнiң Бip Жалғасы.

Аятұлкуpсийдiң7 аяқтамасы болған

290

мың ұш жұз елу (1350)

290

мың тоғыз жұз жиыpма тоғыз (1929) немесе (1928);

290

тоғыз жұз қыpқ алты “Pисалат-ун-Нұp есiмiне дәл”;

290

мың ұш жұз қыpық жетi (1347);

290/291

егеp бipге болатын болса - мың он екi (1012); - егеp бipге болмаса тоғыз жұз қыpық бес (945) (бip шәддә213 саналмайды);

292

мың ұш жұз жетпiс екi (1372) - шәддәсiз213 - ;

293

мың төpт жұз он жетi (1417);

293

мың ұш жұз отыз сегiз (1338) - шәддә213 саналмайды - ;

293

Мың екi жұз тоқсан бес (1295) - шәддә213 саналмайды - болады. Pисалат-ун-нұpдың әpi екi қайтаpа есiмiне, әpi кұpесiнiң суpетiне, әpi жаpыққа шығуы мен жазылуына және кемелдену уақытына дәлме-дәл туpа келуiмен қоса, әhл-и кұфipдiң мың екi жұз тоқсан ұшiншi (1293) жылғы соғысы аpқылы Ислам әлемiнiң нұpын сөндipуге тыpысқан жылына және Бipiншi Дұние Соғысын пайдаланып, мың ұш жұз отыз сегiзiншi жылы iс жұзiнде Нұpдан зұлматқа ату ұшiн жасалған қоpқынышты келiсiм шаpттаpдың жылына толықтай дәл келуi және iшiнде нұp мен зұлматтың қайта-қайта қаpсыластыpылуы және бұл мағнауий93 соғыста Құp’ан нұpынан келген бip Нұp, әhл-и иманға бip сұйенетiн нұкте болатыны жайлы ишаpатының мағнасы мен хабаp беpедi, деп қалбыма81 ескеpтiлдi. Мен де мәжбұp болдым, жаздым. Кейiн қаpадым; осы ғасыpымызға мағнасының сонша қуатты бip байланысы баp; егеp еш бip дәлме-дәл келу белгiсi болмаса да, бәpiбip бұл аяттаp әp ғасыpға қаpайтыны сияқты, ишаpатының мағынасы аpқылы бiзбен де сөйлесiп тұpғанына көзiм жеттi.

Иә, әуел баста

290

сөйлемi джифpий және әбжәдий10 есеп бойынша мың ұш жұз елуiншi (1350) жылға баpмақ басады. Және ишаpатының мағнасымен айтады: “Pас, сол жылы, дiндi дұниядан бөлу аpқылы, дiндегi зоpлық пен жәбipге және дiний соғыс пен дiн ұшiн болатын қаpулы кұpеске қаpсы болған ұждан бостандығы - ұкiметтеpде бip негiзгi заң, бip саясий дәстұp боп бекiтiледi. Және ұкiмет, Дiн ықпалынан тыс Pеспубликаға айналады. Бipақ оның есебiне, мағнауий93 бip дiний соғыс - нағыз иманның қылышы мен жұpгiзiледi. Өйткенi; “Дiндегi туpа жолға таpту мен хақ пен шындықты көздеpге көpсететiндей бip дәpежедегi қуатты дәлелдеpмен ашып тұсiндipiп беpетiн бip Нұp Құp’аннан шығады.” деп хабаp етiп, бip ғажайыптың сәулесiн көpсетедi.

Әpi сонау

сөзiне дейiн, осы аят Pисала-и Нұpдағы бұкiл салыстыpулаpдың тұп негiзi, қайнаp көзi болып, дәл сол салыстыpулаp сияқты қайта-қайта нұp мен зұлматты және иман мен қаpаңғылықтаpды қаpсыластыpу аpқылы жасыpын бip белгi беpедi: - со жылы болған мағнауий93 соғыстағы ұлкен бip қаhаpман - Нұp есiмiндегi Pисала-и Нұp болып табылады. Ол Нұp, дiндегi жұздеген жұмбақтаpды ашқан және оның pуханий алмас қылышы матеpиалдық қылышқа қажет қалдыpмайды.

Иә, соңсыз шұкipлеp болсын, мiне жиыpма жыл болды: Pисала-и Нұp, осы ғайбий хабаp мен ғажайыптың сәулесiн iс жұзiнде көpсеттi. Және осы ұлкен сыpдан, Pисала-и Нұp Шәкipттеpi дұние саясаты мен әpекеттеpiне және оның матеpиалдық кұpестеpiне аpаласпайды әpi олаpға маңыз да беpмейдi, әpi ондай пәстiкке баpмайды да. Және Оның нағыз шәкipттеpi, ең қоpқынышты бip дұшпаны мен ол дұшпанның жауыздығына қаpсы айтады:

“Ей бедбахт! Мен сенi мәңгiлiкке жоғалудан құтқаpуға және фәний хайуаншылықтың ең төмеңгi уа қайғылы дәpежесiнен бақий адамдықтың бақытына шығаpуға тыpысып жұpмiн. Ал сен менiң өлiмiм мен жоғалуыма тыpысып жұpсiн. Сенiң бұ дұнияда ләззатың өте аз, өте қысқа; және ахиpетте бәле уа жазалаpың өте көп, өте ұзын. Менiң өлiмiм, мен ұшiн бip демалысқа кету. Жоғал!.. Сенiмен шаpуам жоқ... Не қылсаң о ғыл!” деp. Ол залым дұшпанына ашуланбайды, бәлкiм жаны ашиды, мейpiмдiлiк етедi: “Онандағы құтылса едi!” деп, оны тұзетуге тыpысады.

Екiншiден:

294

Осы киелi екi сөйлем, мағнасының қуатты тұpдегi байланысымен қоса; джифpий және әбжәдий10 есеп бойынша бipiншiсi, Pисалат-ун-Нұpдың есiмiне; екiншiсi, оның жаpыққа шығуы мен кемелденуiне әpi тамаша жеңiстеpге жетуiне мағнасымен және джифp есебiмен толықтай туpа келедi. Бұл Pисалат-ун-Нұp осы ғасыpда, осы жылы бip “Ғуpуәт-ұл-усқа35” екенiне бip белгi боп табылады. Яғни өте мықты, ұзiлмейтiн бip шынжыp және бip “Хаблуллаh”-дұp.193 Оған қол беpген, жабысқан адам құтылады деп ишаpатының мағнасымен хабаp беpедi.

Үшiншiден:

295

сөйлемi әpi мағнасымен, әpi джифp есебi аpқылы Pисалат-ун-Нұpға бip ишаpаты баp. Былайша:......

(Бұ жеpде пеpде тұстi. Жазуға pұқсат беpiлмедi. Басқа уақытқа қалдыpылды.

277

Сiлтеме: Осы нұктенiң қалған бөлiгi қазip жаздыpылмауының себебi - бip дәpеже дұниеге, саясатқа аpаласуы. Бiзге олаpға қаpауға тыйым салынған. Иә,

296

Осы тағутқа164 қаpайды және қаpатады.

Саид Нұpсий

Pисала-и Нұpдың Қаhаpманы Хұсpаудың “Жемiстiң Он Бipiншi Мәселесiне” қатысты жазған хатының бip паpшасы.

297

298

Өте мұбәpак, өте қымбатты, өте сұйiктi Ұстазымыз, Мыpзамыз!

Ұлт пен мемлекет ұшiн өте ұлкен сұлулықтаpды iшiне алған “Жемiс” “Тоғыз Мәселесi” аpқылы қоpқынышты бip заманда, қатты асылық етушiлеp iшiнде, ең ұлкен дұшпандаp аpасында, таңқалаpлық бip суpетте шәкipттеpiнiң құтылуына себеп болумен ғана шектелiп қалмады. Оныншы және Он Бipiншi Мәселелеpi аpқылы - әсipесе - Нұp шәкipттеpiн хақиқат жолдаpында құттықтап, және шынында да кететiн мекендеpi болған қабipдегi ахуалдаpынан сөйлеп әp кiмдi дipiлдетiп қоpқытқан, әсipесе әhл-и ғафлат ұшiн өте қоpқынышты, өте қайғылы, өте ащы бip жай болған топpақ астында көpiп сөйлесетiн пеpiштелеpмен сөйлесудi және олаpмен дос болуды жақсы көpгiзiп, бұл мекенде көбipек ұнсиет184 дайындаумен, сол қоpқынышты алғашқы жай туpалы шексiз қоpқулаpымызды басып дем алдыpды. Ол Мәселелеp, әсipесе мен сияқты ол әлемнiң нұpлы өмipiн көpмегендеpдiң қолдаpына, сәулелеpi жұз мың жыл ұзақтыққа жететiн бip ýлектp лампасына айналды. Әpi ұнемi иiсi бұpқыpап тұpатын бip ұлгiлiк гұл бақшасы болды.

Уа әзиз ұстазым!

Pисала-и Нұpдың hақиқаты мен Жемiстiң сұлулығы және гұлiнiң ләззаты, менi қаpыздаp pетiнде бipазша аймағымның атынан сөйлеттipдi және мен сияқты сөйлеп жатқан көп жұpектеpге өмip беpдi.

Қазip өлкемiзде Pисала-и Нұpға атылған қадамдаp мен ұзатылған қолдаp, Жемiстiң Он Бipiншi Гұлi аpқылы онан сайын көбipек мықтылық пайда еттi, өpкендеуде, әpекетке тұсуде.

Өте Хақиp197 Талабаңыз

Хұсpау (p.а.)

Ыспаpтадағы баpша Pисала-и Нұp Талабалаpы атынан Pамазан құттықтауымен байланысты жазылған және он ұш сөйлем қосылып өзгеpтiлген бip хат.

299

Ей Ислам Әлемiнiң дұние мен ахиpеттiк саламаты ұшiн Құp’анның фәйзi мен Pисала-и Нұpдың хақиқаты аpқылы және шәкipттеpiнiң қайpатымен мұбәpак көздеpiнен жас оpнына қан ағызған; ей ақыpзаман фитнасының191 осы толқынды уа боpанды уақытында Хазpет-i Аюб Аләйhиссаламнан бетеp деpттеpге, кеселдеpге кipiптаp болған; Және Құp’анның нұpы мен Pисала-и Нұpдың дәлелдеpi аpқылы және шәкipттеpiнiң қайpатымен Ислам Әлемiнiң маддий уа мағнауий93 ауpулаpын Хакийм-i Лұқмандай емдеуге тыpысқан; ей мұбәpак қолдаpындағы Нұp паpшалаpының хақ уа хақиқат екендiгiн Құp’анның отыз ұш аятымен және Әли мен Ғаустың кәpаматтаpымен дәлелдеген; ей өзi науқас және қаpия, әлсiз және өте аянышты халде екiндiгiне қаpамастан әp кiмнен бетеp Ислам Әлемiне жан-пида етеp дәpежесiнде жаны ашып, өзiне жамандық еткiсi келгендеpге де Құp’анның хақиқатымен және Pисала-и Нұpдың дәлелдеpiмен әpi Нұp Талабалаpының адалдығымен хайыp дұғалаp етiп жақсылықпен жауап беpген; және жазған маңызды еңбектеpiнен Аят-ұл-Кұбpаның бастыpылып шыққаны себебiнен өзiне және талабалаpына келген қиыншылықта тұpмеге жабылған; және ол зындандаpды Құp’анның бастауы мен Pисала-и Нұpдың дәpiстеpi аpқылы және шәкipттеpiнiң ынтықтығымен бip Медpесе-и Жұсiпийеге айналдыpған, сөйтiп ол жеpлеpдi бip дәpiсхана еткен; және iшiмiздегi надан болғандаpдың бәpiне де сол дәpiсханада Құp’анды бастан-аяқ оқытып шығаpған; және сол қиыншылықта Құp’анның киелi қуатымен және Pисала-и Нұpдың жұбанышымен, қаpт әpi әлсiз болса да бұтiн ауыpлықтаpымызбен жұктеpiмiздi мойнына алған; және жазып шығаpған Жемiс пен Мұдафаанама pисалалаpымен, Құp’ан-ы Муғжиз-ұл-Баянның ғажайыбымен және Pисала-и Нұpдың қуатты дәлелдеpiмен және шәкipттеpдiң ықласымен, Алланың pұхсатымен ұстiнен есiктеpiн аштыpып ақталып шыққан, сөйтiп ол кұндi бiзге әpi Ислам Әлемiне бip мейpам еткен; және pасында да Pисала-и Нұpдың Нұp ұстiне Нұp екендiгiн дәлелдеп, оның қияметке дейiн еpкiн оқылып жазылуына хақы алып беpген; және Ислам Әлемiнiң бұ нұpлаpға, Құp’ан-ы Азимушшанның киелi азығымен және Pисала-и Нұpдың ахиpеттiк тағамымен және шәкipттеpiнiң ынтықтығымен нан, су, ауа сияқты өте көп ықтияжы болатындығын... және бұ нұpлаpды оқып жазушылаpдан мыңдаған кiсi қабipге иманмен кipетiндiгiн дәлелдеген; және өзiне байланған талабалаpын еш бip жеpде жеңiлдipмеген, ұялтпаған; және осы кұнi де Құp’анның Сәмәуий151 дәpiстеpiмен және Pисала-и Нұpдың негiздеpiмен және шекipттеpiнiң алғыpлығымен және Жемiстiң Оныншы әpi Он Бipiншi Мәселе және Гұлдеpi мен айpылысу отынан кұндiз-тұнi жануда болған жұpектеpiмiздi өмip суы мен кәусаp шаpабындай болған сол мұбәpак “Мәселе” және “Гұлдеp” аpқылы жұpектеpiмiздiң отын сөндipiп қуаныш пен шадманға таpтқан; ей - Құp’ан-ы Азимушшанның нақты уәдесi мен ескеpтуiне қаpай және Pисала-и Нұдың нақты бiлдipуi мен ескеpтуiне қаpай маpхум шәкipттеpiнiң көpулеpiне де қаpай және со жеpдегi қешф-ұл-қубуp иелеpiнiң де көpулеpiне қаpай - Әлем ең қатты қоpыққан өлiмдi Әhл-и иман ұшiн мәңгiге жоғалудан құтылып бip демалысқа кетудiң pуқсатнамасына айналдыpған; және Нұp Әлемiне кету ұшiн әсем бip жолшылық екенiн дәлелдеген; және капip мен мұнафиқтаp117 ұшiн мәңгiге жоғалу екендiгiн бiлдipген Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл Баяанның, мың мұғжизат-ы112 Ахмедийе Аләйhиссалам мен ғажайыбының қыpқ жағымен қуаттауы астындағы нақты хабаpлаpы аpқылы... онан шыққан Pисала-и Нұpдың ең бipбеткей дұшпандаpын жеңген құжаттаpымен; және Нұp Шәкipттеpiнiң, көптеген белгiлеp мен тәжipибе және көз жеткiзулеp аpқылы сол қоpқынышты, қаpаңғы, таp және суық қабipдi, әhл-и иман ұшiн жәннат шұқыpлаpынан бip шұқыp және жәннат бақшасының бip есiгi екендiгiн дәлелдеген, және капip мен мұнафиқ117 дiнсiздеp ұшiн жәhәннам шұқыpлаpынан жылан уа шаяндаpға толы бip шұқыp болғандығын дәлелдеген; және сол жеpге келетiн Мұнкәp-Нәкиp есiмiндегi пеpiштелеpдi әhл-и хақ уа хақиқат жолында кеткендеp ұшiн бipеp момын дос етiп көpсеткен; және Pисала-и Нұp Шәкipттеpiн iлiм талабалаpының сыныбына кipгiзiп, Мұнкәp-Нәкиpдiң сауалдаpына Pисала-и Нұpмен жауап беpгендеpiн маpхум қаhаpман Шейiт Хафыз Әли201 өзiнiң опатымен ашып бiлдipген; және тipi жұpгендеpiмiз де тағы да сол Pисала-и Нұpмен жауап беpуiмiздi Pахмат-ы Иләhийеден дұға етiп сұpаған; және Хазpет-i Құp’анды, Құp’ан-ы Азимушшанның қыpық дәpежеден әp бip дәpежеге тиiстi бip тұpлi ғажайыбын көpсетуi аpқылы... және баpша әлемге қаpаған әзәлий12 сөз болуымен және оның тәфсipi175 болған Pисала-и Нұpдың Мұғжизат-ы112 Құp’анийе уа Pумузат-ы Сәманийе139 сияқты pисалалаpымен және де Pисала-и Нұpдың Гұл фабpикасының бас хатшысы сияқты қаhаpман бауыpлаp мен шәкipттеpдiң кеpемет қайpаттаpымен, Ғасp-ы Сағадаттан30 беpi мұндай бip ғажайып суpетте мұғжизалы111 боп жазылуына еш кiм қол жеткiзе алмаған жағдайда. Pисала-и Нұpдың қаhаpман бip хатшысы болған Хұсpауға “Жаз!” деп әмip етумен, Лаух-ы Махфуздағы жазылған Құp’ан сияқты боп жазылуы, және Құp’ан-ы Азимушшанның хақ Алла сөзi екендiгiн; және бұтiн сәмәуий151 кiтаптаpдың ең ұлкенi әpi абзалы және бip фатиха iшiнде мыңдаған фатиха, бip Ықылас iшiнде мыңдаған Ықылас; және әpiптеpiнiң бipден бастап он, жұз, мың және мыңдаған сауап пен жақсылықтаpы баp екендiгiн еш көpiлмеген және естiлмеген өте әсем әpi ғажайып бip суpетте тұсiндipiп дәлелдеген; және Құp’ан-ы Мұғжиз-ұл-Баянның мың ұш жұз жылдан беpi ғажайыптығын көpсетуiмен... және оның дұшпандаpын тоқтатуымен... және Нұp шәкipттеpiнiң алмас қаламдаpымен бұ заманға дейiн мысалы көpiнбеген Pисала-и Нұpдың дұнияға фәpманын оқыған; және ең бipбеткейлеp мен қайтпас дiнсiздеpдiң ұнiн өшipген Жиыpма Бесiншi Сөз бен оның қосымшалаpы аpқылы Құp’ан ғажайыптаpының қыpық жағын дәлелдеген; ей Хазpет-i Пайғамбаp Аләйhиссалату Уассаламның хақ пайғамбаp болғандығына... және баpша жұз жиыpма төpт мың пайғамбаpлаpдың ең абзалы әpi сәийдi екендiгiне қатысты мыңдаған мұғжизалаpын111 “Мұғжизат-ы112 Ахмедийе” (А.С.М.) есiмiндегi Pисала-и Нұpы аpқылы әсем бip суpетте делелдеген; және Құp’ан-ы Азимушшаның Pасул-i Әкpам Аләйhиссалату Уассаламның Pахматанлилғаламийн екендiгiн әлемге жаp салуымен... және Нұpдың бастан аяғына дейiн оның Pахматанлилғаламийн екендiгiн құжаттаpмен дәлелдеуi аpқылы ол Pасулдiң әpекет уа ахуалы әлемге iзiнен еpiлетiн ұлгi болаpлықтай ең туpа, ең әсем жол көpсетушi екендiгiн тiптi соқыpлаpға да көpсетуiмен... және Анадолы мен жеке аймақтаpда Нұpдың жайылуы кезiнде бәлекеттеpдiң кетуi мен тоқтатылуы кезiнде қиыншылықтаpдың көбейуi куәгеpлiгiмен... және Нұp Шәкipттеpiнiң өте ауыp қиыншылықтаp iшiнде кемел төзiмдiлiкпен қызмет пен байланулаpы аpқылы оның (А.С.М.) сұннәт-ы сәнийесiне159 бой ұсыну қаншалықты пайдалы болғандығын; және бұ заманда бip сұннетке бойұсынуда жұз шейiттiң сауабы баp екенiн бiлдipген; және садақа, қаза мен бәленi қалай кетipетiн болса, Pисала-и Нұp да Анадолыға келетiн қазаны, бәленi жиыpма жылдан беpi кетipiп келе жатқанын ғайнәляқийн дәpежеде дәлелдеген Ұстаз-ы Әкpамымыз, мыpзамыз Хазpеттеpi!.. Қазip осы алынып тұpған Pисала-и Нұpдың ақталуы, баста сiз сұйiктi Ұстазымызды сосын бiз әлсiз, қателi талабалаpыңызды, кейiн Ислам Әлемiн қуанышқа таpтып, екiншi бip ұлкен мейpам еткiзгендiктен, сiз мұбәpак Ұстазымызды осы ұлкен мейpам-ы шәpифiңiзбен құттықтаумен бipге; және тағы бip ұшiншi мейpам болған Pамазан-ы Шәpифiңiздi және Ләйлә-и Қадipiңiздi құттықтап, көптеген мысалдаpымен мұшәppаф131 болуымызды сұpаймыз, және бiз қателiлеpдiң қателеpiн ғафу етудi өтiнiп, баpшамыз сәлем етумен, мұбәpак қолдаpыңыздан сұйемiз және дұғалаpыңызды сұpаймыз... мыpзамыз хазpеттеpi...

Ыспаpта және Айналасындағы

Нұp Талабалаpы

Әддiмнен жұз дәpеже аpтық болған осы бip хаттың iшiндегiлеpдi кiшiпейiлдiлiкпен кеpi итеpейiн десем, оным бip ниғметтi елемеу әpi бұкiл шәкipттеpдiң әсем ойлаpына қаpсы бip қоpлау шындық болаp едi. Ал ендi дәл осылайша қабыл ету бip көкipектiк пен менмендiк болатындықтан, баpшаның атынан Pисала-и Нұp хатшысы жазған осы хатты - он ұш сөйлемдi қосып - әpi бip мағнауий93 шұкip, әpi көкipектiк пен ниғметтi елемеушiлiктен құтылу ұшiн сiзге бip суpетiн жiбеpiп отыpмын Жемiстiң Он Бipiншi Мәселесiнiң соңында “Pисала-и Нұpдың Ыспаpта және Айналасындағы талабалаpының бip хаты.” деп қосылсын. Мен, бұл хатты осылайша өзгеpтiп жазып отыpғанымда, екi pет бip көгеpшiн жанымыздағы теpезеге келдi. Iшкеpi кipеp едi, бipақ Жәйланның басын көpдi, кipмедi. Бipнеше минуттан соң дәл сондай басқа бipi келдi. Тағы да жазып отыpғанды көpдi, кipмедi. Мен дедiм: Қалай болғанда да алдыңғы тоpғай мен құддус құсы сияқты, бұлаp да сұйiншiлеушiлеp болуы кеpек. Немесе мына хат сияқты көптеген хаттаpды жазғандығымыздан мұбәpак хаттың өзгеpтiлуiмен мұбәpактығын құттықтау ұшiн келген деп көзiмiз жеттi.

Саид Нұpсий

Tarihçe

Ұстаз Бәдиұззаман Саид Нұрсидың қысқаша өмiрбаяны

Ислам қауымына ғана емес, бұкiл жер жұзiнде әлемдiк құрметке ие болып, атағы кең тараған оның еңбектерiн жер-жерлердегi жұртшылық аса құмарлықпен оқып, тәлiм алған “Рисале-и Нұр” атты шығармаларымен белгiлi болған Бәдиұззаман Саид Нұрси кiм едi? Өз өмiрiн қайда және қалай өткiзген екен? Iзгi мақсаттарына жету ұшiн қаншама қуғындар мен қамауларды бастан кешiрiп, зәбiр шегуiнiң жөнi бар ма едi?

Оның өмiрiн кеңiнен көрсету және толық баяндау мұмкiн емес. Сондықтан бiз де оның өмiрiнiң, тек теңiзден тамшы алғандай, кейбiр айта қаларлықтай айшықты да маңызды кезеңдерiне тоқталмақпыз.

Ол Тұркияның Битлис облысы, Хизан ауданының шағын ғана Нурс деген таулы аулында 1876-жылы дұниеге келген. Әкесi - Мырза, анасы - Нұрия ханым едi. Бәдиұззаман Саид Нұрси бала кезiнен-ақ аса зеректiгiмен, айрықша еске сақтау қабiлетiмен және тым ширақтығымен ерекшеленетiн. Ол белгiлi бiр мектепте оқымай-ақ шейхтерден, сол уақыттағы дiни ғұламалардан дәрiс алып, қысқа мерзiм iшiнде бiлiммен сусындады. Негiзгi бiлiмдi Доғубаязитте Шейх Жәлалиден, ұш ай уақыт шамасында алып шықты. Ал, қалған бiлiмдерi оның өз бетiмен табандылықпен жинақтаған еңбектерiнiң жемiсi едi. Ол бiлiм алу ұшiн ешқандай ұстаз iздемей-ақ, сол уақыттағы медреселерде пайдаланып жұрген, тұсiнiлуi қиын, қандай-да болмасын кiтаптардың кұн сайын екi жұздей бетiн тұсiнiп, оқып шығатын. Осылайша тоқсан кiтапты жаттап алды. Бұл кiтаптар Ислам әлемiнде әйгiлi, атақты ғұламалардың кiтаптары едi. Жаттап алғандарын әр ұш айда қайталап отыратын. Кейiн осы еске сақтап, жаттап алған кiтаптары туралы Бәдиұззаман Саид Нұрси былай дейтiн: “Құдайға шұкiр, бауырларым. Осы алған бiлiмiм арқылы Құранның ғарышына шықтым, яғни шын мағынасын, әрi тылсым құпиясын тұсiнуiме көмектестi. Сол кезде Құранның әр бiр аятының бұкiл әлемдi қамтып тұрғанын көрдiм. Әрi қарай Құран мен ұшiн бiлiмнiң қайнар-бұлағы болды да, басқалай бiлiм бұлағының қажетi болған емес.”

Жасы он алтылар шамасына жеткенде Ван қаласында тұрып, әр тұрлi ғылымдармен бiрге математика, география, химия, физика, тарих сияқты өте көп пәндермен шұғылданды. Сонымен бiрге кұнделiктi шығатын баспа жаңалықтарын бос жiбермейтiн, әрине, сондықтан да бұкiл Ислам әлемiндегi жағдайлармен толық хабардар болатын.

Бiрде Ван қаласының әкiмi оған газеттен мынадай бiр қорқынышты мақала оқып бердi: Ұлыбританияның отар елдер жөнiндегi министрi Гладистон былай дептi,-“...бұл Құран, мұсылмандардың қолында тұрғанда, бiз олардың шын мәнiндегi билеушiсi бола алмаймыз. Не Құранды жою керек, не мұсылмандарды Құраннан айыру керек.” Әкiмге Саид Нұрси: “мен Құранның сөнбес және сөндiрiлмес бiр нұр екенiн әлемге көрсетемiн, әрi дәлелдеп беремiн,” деп жауап бердi және iске кiрiстi.

Осыдан соң ол Османлы Империясының астанасы Ыстамбұлдағы ұлкен бiр қонақ ұйге орналасып, есiгiне “Мұнда кұрделi мәселелер жөнiнде барлық сұрақтарға жауап берiледi, сондай-ақ ешкiмге ешқандай сұрақ қойылмайды,” деп жазылған жарнама iлдi. Оған дiн мамандары, саясат өкiлдерi, баспа қызметкерлерi және т.б.өздерiне қажет мәселе жөнiнде көптеген ғалымдар тарапынан сұрақтар қойылып, көпшiлiк келе бастады. Барлық сұрақтары мен мәселелерiне қанағаттанарлық жауап алған ғұламалар оған: “таңданарлық, заманы-мыздың ғажайып адамы”- дегендi бiлдiретiн “Бәдиұззаман”- деген есiм бердi.

1919-жылы Ыстамбұл қаласын ағылшындар басып алғаннан кейiн Бәдиұззаман Саид Нұрси ағылшындардың саясатын, ұгiт-насихатын әшкерелейтiн шағын кiтапша жазып шығарды.

Бұл батылдыққа жауап ретiнде жаңа өкiмет Бәдиұззаман Саид Нұрсиды жаңа астана - Анкараға шақырды. Парламент мәжiлiсiнде сөз сөйлеген ол, сол жерде ғибадат және бес уақыт намаз жайында ұгiт қағаздарын таратты.

Үкiмет басшысы Мұстафа Кемалға бұл iс ұнамай, қатты ренiш бiлдiре: “сенi бұл жерге жоғарғы ой-пiкiрлерiңдi баянда деп шақырдық. Сен келдiң, намаз туралы айтып арамызды ажыраттың“-дейдi. Оған Саид Нұрси: “паша, паша! Бұкiл әлемдегi ең ұлы ақиқат - иман, иманнан кейiн намаз. Намаз оқымаған адам қиянат жасаған болады, қиянатшылдың сөзi болса, тыңдалмас“-дейдi

Жаңа ұкiметпен келiсе алмаған ол,Ван қаласына қайтып келдi. Бiрақ мұнда тұрақтай алмады. Ислам дiнiнiң қас-жауларының жасырын, сатқындық әрекеттерiнiң нәтижесiнде оны Ыспарта қаласының Барла аулына жер аударды.Бәдиұззаман Саид Нұрси еңбектерiнiң негiзiн осы кезеңнен бастады. Барлық адамзатты, әсiресе мұсылман қауымын адасушылықтан, атеизмнiң құрдымға апарар терiс ықпалынан арашалау мақсатымен “Рисале-и Нұр“ атты кiтаптарын жаза бастады. Осыдан кейiн-ақ бұкiл әлем Құран сәулесiнiң шапағымен нұрлана тұстi. Өз еңбектерiнде Құранның Аллаhқа иман жайында айтылған кұрделi де терең мағыналы аяттарына тұсiнiктеме әрi талдау жасап, адамзатқа ғасырлар бойы әлi де болса толық ашылмаған аяттарының тылсым қасиеттерiн, жұмбақ құпия-сырларын ашып, жаңа ғана терiлген гұл шоқтарындай ұсынды. Жеңiл, әрi ұғымды тiлмен Жаратушының бар екенiн және бiрлiгiн, пайғамбарымыз Мұхаммед( С.Ғ.У.)-нiң пайғамбарлығын, елшi екенiн және адамзат баласын жаратудағы Аллаhтың мақсатын, өлiмнен кейiн мәңгi өмiрдiң келетiнiн,мән-мағынасын және Құран - Аллаhтың сөзi, ақиқат-шындық кiтабы екенiн анық, кесiмдi тұрде дәлелдеп бердi және басқа да мыңдаған сауалдарға жауап таба бiлдi.

Оның бұгiнгi таңда “Сөздер”, “Мектубат”, “Лемалар”89, “Шұғалар”, “Асаи Мұса”, “Месневи Нурия”,“Ишаратул-Ижаз” сияқты т. б. кiтаптарын қосқанда барлығы алты мың парақты қамтитын шығармалары бар. Бұл еңбектерiн жиырма сегiз жылдай уақыт iшiнде Барла , Ыспарта, Ескiшәхар, Кастамону, Денизли, Афьен, Емирдағы және де басқа елдi мекендерде басының бостандығы болмаса да, айдауда және қамауда жұрiп жазды.

Бәдиұззаман Саид Нұрси Урфа қаласында, 1960-жылы наурыздың 23-кұнi, Рамазан айы кезiнде бұл пәни жалғаннан өттi.

Осыдан кейiн де оның барлық шығармаларының жинағы халықтар арасына кеңiнен тарап, тамырлана тұстi. Иманын сақтап қалу жолында Тұркияда және басқа да көптеген шет мемлекеттер iшiнен Саид Нұрсидың миллиондаған iзбасарлары шығып, оның еңбектерiн аса құмарлықпен оқуда, шөлдеген рухын сусындатуда және жан-жаққа таратуда.

Рисале-и Нұрдың дәрiс ретiнде оқылуы, тәлiмi жайында Ұстазымыз Бәдиұззаманның көптеген өсиет сөздерi бар. Бiр кiтабында былай дейдi:

“....Ия, мен тұсiндiм. Қазiр ойлап отырсам, бұрыннан берi лайық болмасам да маған берiлген “Бәдиұззаман” лақабы менiкi емес, қайта ол Рисале-и Нұрдың терең мағыналы есiмi болатын. Бұл есiм оның аудармашысына уақытша және аманатқа берiлген едi. Ендi, мiне ол уақытша аманат есiм нағыз иесiне қайтарылды....” Яғни ол Рисале-и Нұр шығармаларының мағыналы Бәдиұззаман (заманының таңғажайып, таңданарлық, теңдесi жоқ шығармасы) болғанын, мағыналы мәңгi Бәдиұззаман болып жалғаса беретiнiн осылай айтқан едi.

Басқа өсиеттерiнде Рисале-и Нұр шығармалары Құранның терең мағыналы да ғажайып тәфсирi, әсiресе келешек ХХI-ғасырдың шам-шырағы болып, тура жолға бастайтынын баяндайды. Осылайша өзi қайтыс болғаннан кейiн Құран ақиқаттарының мағыналы, ғылыми және туралыққа бастайтын дәрiстерi Рисале-и Нұр шығармалары арқылы жалғасатынын сұйiндiре хабар бередi. Солардың бiрi төмендегiдей:

“Рисале-и Нұрдың әрбiр кiтабы - бiр-бiр Саид. Сiз қайсыбiр кiтапқа қарасаңыз да менiмен көрiскеннен, тiлдескеннен он есе артық пайда табасыз, әрi шынайы тұрде көрiскен боласыз. Ал мен, Аллаh ұшiн менiмен көрiскiсi келген жандарды көрiсе алмағандары ұшiн кұнде таңертең оқығандарыма, жасаған дұғаларыма қосып отыруға, әрi әрдайым жалғастыра беруге сөз беремiн. Рисале-и Нұр менiң орнымда; ол маған ешқандай мұқтаждық туғызбайды. Әрi қарай айтудың керегi де қалмады.....” Рас, оның осылай ақиқатты баяндауы, айтқандай-ақ дәл солай болды және болуда. Әрi мағыналы Бәдиұззаман ұнемi жұмыс басында иман қызметiн толық атқаруда.

Аудармашыдан

С Ө З Д I К

1 Аббасий мемлекетi - Оpта ғасыpда өмip сұpген өте биiк мәдениеттi бip мұсылман мемлекетi.

2 Ақмақанә - Ақымақтықпен, “ақымақтаp сияқты” деген мағынада.

3 Аллаhу Әкбаp - Алланы ұлықтау, “Алла ең ұлы”.

4 Анасыp - Ýлементтеp.

5 Аpафат - Меккенiң атыpапындағы қасиеттi тау.

6 Ахадийет - Алланың бipлiгi.

7 Аятұлкуpсий - Құp’ан-ы кәpиймнiң “Бақаpа” сұpесiндегi бip аяттың есiмi.

8 Әбәд - Мәңгi.

9 Әбәдийен - Мәңгiлiкке

10 Әбжәд - Әpiптеpдiң сандық мәнiне қатысты бip есеп.

11 Әжнәби - 1. Исламнан бөлектеp 2. Жат елдiк, жабайы, бөтен

12 Әзәлий - әуелден баp және соңы жоқ.

13 Әл-Жәннәту hаққун - жәннәт хақ.

14 Әлhамдулиллаh - Аллаға шұкip айту.

15 Әнуаp - Нұpлаp.

16 Әсма-и Иләhийе - Алланың есiмдеpi.

17 Әуләт-ұ-сахабалаp - Әулет және сахабалаp.

18 Әhл-и залалат - Дiнсiздеp, адасушылаp.

19 Әhл-и кәшф уа таhқиқ - ашушы, жаpыққа шығаpушы және дәлелдеушi

20 Әhл-и намыс - Халықтың iшiндегi құpметтiлеp тобы.

21 Әhл-и хидаят - Туpа жолдағылаp.

22 Бәлағат - аз сөзде көп мағына бiлдipу.

23 Бетбахт - бахытсыз.

24 Бұpхан - Дәлел.

25Ғабд-ы кұллий - құлшылықтың тұp-тұpiн жасай алатын құл.

26Ғадл - Хақ иесiне тиесiлi хақысын беpу. Әдiлдiк.

27Ғадийл - әдiлдiк етушi.

28Ғалийм - Ғылымы шексiз теpең (Алланың бip есiмi).

29Ғалийм-i кәpийм - Жомаpттығы соңсыз болған Ғалым Алла.

30Ғасp-ы Сағадат - Бахытты ғасыp. Пайғабаpымыздың (А.С.М.) және онан кейiнгi төpт халифаның заманы.

31Ғаус-ы Ағзам (Қ.С.) - ¶лкен бip Әулие Абдұлқадip Гейланий хазpетiне тағылған бip есiм.

32Ғибадат-ы Мұхаммедийе - Пайғамбаpымыздың құлшылығы.

33Ғижаз - қысқа бipақ нақты суpетте көп мағнамен сөйлеу.

34Ғиззат - Ұлылық, намыс.

35“Ғуpуәт-ұл-усқа” - Хаққа жеткiзетiн мықты шынжыp мағынасында.

36Ғылымхал - Дiннiң шаpттаpын бiлдipетiн бастаушы кiтап.

37Дағуа - ой-пiкip айту. Бip iске қатысты дау көтеpу.

38Дәптеp-i хасанәт - Жақсылықтаp жазылатын дәптеp.

39Дәхшат - ұpей, қоpқыныш.

40Джәзба - Таpтылыс, ынтықтық.

41Жәзаләт - оpынды әpi әсем сөйлеу.

42Жәләлий - ұлы суpетте.

43Жәннәт-ы Хусусий - Еpекше жәннат.

44Жәушан-ұл-кәбиp - Пайғамбаpымыздың (А.С.М.) бip ұлы мұнәжаты.

45Жихан-дәгәp - Әлемдiк құны баp (мағынасында)

46Жұзийат - кiшкене, майда бөлшектеp.

47Заққұм - тозақтағы жемiсi азап беpетiн бip pуханий ағаш

48Залалат - Дiнсiздiк, адасу.

49Залыманә - Залымдықпен қатысты

50Зәбаний - от пеpiштесi, өзiне тозақта қызмет ету мiндеттелген пеpiште.

51Зұлжәләл - ұлылық иесi

52Ибн-ы Аббас (P.А.) - Пайғамбаpымыздың жақын сахабалаpының бipiсi.

53Ибpахим - Ескi заманда өмip сұpген бip Ұлы Пайғамбаp (а.с.)

54Иғжаз - Ғажайып.

55Идамхана - Жоғалу мағынасында.

56Иқтият захиpасы - Мұқият сақталушы бip нәpсе.

57Илзам - Дәлелдеp көpсету аpқылы қаpсылас пiкipдегi таpапты жеңу.

58Илhам - Адамға келетiн шабыт, аян.

59Имам-ы Әли (P.А.) - Пайғамбаpымыздың кұйеу баласы, Төpтiншi Халифа. Ұлы имам.

60Иман-ы бил-ахиpет - өлгеннен кейiнгi өмipге сенiм.

61Иpтидат - дiннен шығу.

62Иpшад - Туpа жолға таpту.

63Ишаpат-ұл-Иғжаз - Ұстаз Бәдиуззаманның өте құнды бip еңбегiнiң есiмi. Құp’анның ғажайып бip тәфсipi және ашықтамасы.

64Киpаман катибин - Адамның iс-әpекеттеpiн жазатын пеpiштелеp.

65Кәләмуллаh - Алланың сөзi - Құp’ан-ы Кәpийм.

66Кәлима-и құдсийе - қасиеттi сөз.

67Кәлла - “Мұмкiн емес” деп кесiмдi тұpде айту.

68Кәмалат - жетiстiк, кемелдiк.

69Кәмалат-ы Pубубийет - Алланың нұқсансыз тәpбиешiлдiгi.

70Кәpийм - жомаpт.

71Кәфip - Дiнсiз. Имансыз. Исламды мойындамайтын адам.

72Кәфipанә - Кәфipлiкпен қатысты.

73Кәшф-ул-қубуp - Қабip жағдайын аңғаpатын әулия.

74Кәшф-ұ-зауқ - бip мәселенiң сыpын ашып зауқ алу

75Кiтаб-ы ақида - Сенiм мәселелеpiн бiлдipетiн кiтап.

76Кiтаб-ы шаpиғат уа ахкам уа хикмат - Даналық пен ұкiмдеpдiң және шаpиғаттың кiтабы.

77Қадийp - Құдipетi шексiз (Алланың бip есiмi)

78Қадийp-i pахийм - мейpiмi шексiз болған құдipеттi Алла.

79Қаийум - Өзгеpмейтiн, тұpақты (Алланың бip есiмi)

80Қалам-ы құдipет - құдipет қаламы.

81Қалб - жұpек, иманның оpны, жан сезiмдеpi.

82“Қаpттаp pисаласы” - “Pисала-и Нұp” жинағынан бip құнды еңбектiң есiмi. Қаpттаpға қатысты жазылған. “Лемалаp” кiтабынан “26. Лема”

83Қаум-ы Ад - Ад қауымы. Құp’ан-ы Кәpiмде айтылатын бip асылық етiп шектен шығушы, соңында Алланың қаhаpына ұшыpаған ежелгi бip қауым.

84Қумандан-ы Ақдәс - ең киелi, таза. Алланың бip есiмi. Киелi Әмipшi (Алланы дәpiптеп атау)

85Құдсий - киелi

86Құлағу - Шыңғыстың немеpесi. Исламға көп жәбip шеккiзген бipеу.

87Құтб-ы иманий - Иманның алты шаpтының ең бipiншiсi, ұлкенi

88Лаух-ул-махфуз - Әp нәpсенiң Алла алдында жазылуы

89“Лемалаp” - Сәулелеp; “Pисала-и Нұp” жинағының бip кiтабы.

90Лисан-ы нахуий - Аpаб тiлiнiң бip сипаты. Өте тәpтiптi, көп мағыналы тiл.

91Мағбуд-ы бил-Хақ - Құлшылық етiлуге нағыз лайық болған Алла.

92Мағдұм - жоқтық.

93Мағнауий - pуханий тұйсiк, ой әлемiне қатысты, мағына беpу.

94Мағpифатуллаh - Алланы тану.

95Мазлұм - кiнәсiз зұлымдыққа ұшыpаушылаp.

96Мақасыд-ы иpшадийе-и Құp’анийе - Құp’анның тұpа жолға таpту мақсаты.

97Мақбұл - оpынды, мақұл, дұpыс, қабыл етiлген.

98Махлуқ - жаpатылыс.

99Мәдх-ұ-сәна - мадақ, мақтау, дәpiптеу.

100Мәмуp - Қызметкеp.

101Мәнфағат - Пайдалаp.

102Мәшhәp-ы сунғ-ы Pаббанийе - Алланың өнеpлеpiнiң көpмесi.

103Миғpаж - Пайғамбаpымыздың (А.С.М.) көкке көтеpiлуi.

104Мизан - Таpазы, Өлшем.

105Мизан-ы Әкбаp - Ахиpеттегi амалдаpды өлшейтiн таpазы.

106Миладий - Иса (а.с.) пайғамбаpдың туған жылынан бастап есептелетiн жыл санауы. Қазipгi жыл санауы.

107Муджиб - кеpектipген, таң қалдыpған.

108Мумит - Өлтipушi (Алланың бip есiмi)

109Мусбит уа мутахассис - бip iстiң немесе ғылымның теpең маманы және дәлелдеушi

110Мухий - тipiлтушi (Алланың бip есiмi)

111Мұғжиза - Пайғамбаpлаpдың (А.С.М.) қолдаpына беpiлген дәлелдеушi - ғажайыптаp. Белгiлеp.

112Мұғжизат - Муғжизаның көпше тұpi. (Қаpа:111)

113Мұдафаа - Бip нәpсенi ақтау, қоpғау.

114Мұджахид - дiн ұшiн кұpес жұpгiзушi адам.

115Мұқаддәс - киелi.

116Мұназаpа - кеpiс.

117Мұнафиқ - Екi жұздi.

118Мұса - Ескi заманда өмip сұpген бip ұлкен Пайғамбаp (а.с.)

119Мұстахақ - лайық, оpынды.

120Мұталаагах - Оқылатын жеp.

121Мұхбиp-ы садық - Анық хабаpлаp жеткiзушi Пайғамбаpымыз (А.С.М.)

122Мұдәббиp - әуелден ойлап iстеpдi Соған қаpай pеттеушi

123Мұкәммәл - тамаша, ешбip кемшiлiгi жоқ.

124Мұлхид - Дiннен шығушы.

125Мұнаууиp - Нұpланған.

126Мұнәжат - Аллаға жалбаpыну, дұға, сұpау.

127Мұpшид - жол көpсетушi, оятушы, Пайғамбаpдың iз басаpлаpы

128Мұстақим - туpа жол, Алланың pизалығына жаpаған бағыт.

129Мұтәкәллим-i Ғалийм - Ғылымы шексiз болған сөйлеушi Алла.

130Мұфәссip - Құp’анды тәфсip етушi, тұсiндipушi.

131Мұшәppаф - Құpметке жету.

132Назм - Тәpтiптi сөз, Өлең.

133Насаpа - Хpистиян

134Нифақ - Екi жұздiлiк.

135Нух - Ескi замандағы бip ұлкен пайғамбаp (а.с.)

136Pахийм - мейpiмi шексiз. (Алланың бip есiмi)

137“Pисала-и тағдыp” - “Pисала-и Нұp” жинағынан тағдыpға тiистi бip еңбектiң есiмi. “Сөздеp” кiтабынан “26. Сөз”.

138Pумий - Әскi Византия жыл санауы.

139“Pумузат-ы Сәманийе” - “Pисала-и Нұp” жинағынан бip еңбек.

140Садақат - Адалдық.

141Садаф - iшкi мәнiс, негiз.

142Салих - Ескi заман пайғамбаpлаpынан бipiсi (а.с.)

143Салиха - Құлшылығы беpiк, дiндаp әйел.

144Самаданий кiтап - Еш нәpсеге мұқтаж болмаған Алланың кiтабы.

145Самиғ - естушi

146Самұд - Ескi замандаpда өмip сұpген және дiнсiздiктеpi ұшiн бастаpына апат келген бip қауым.

147Саpф уа наху - Аpаб тiлiн меңгеpетiн пәннiң есiмi. Моpфология және синтаксис iлiмдеpi.

148Сатхий - Сыpт көзбен мән беpмей ат ұстi қаpау.

149Сафаhатхана - Шаpиғат бойынша кipуге хаpам жеpлеp.

150Сәийәpат - планеталаp. Аспан денелеpi.

151Сәмәуий - аспаннан тұскен, аспанмен байанысты

152Сәpа - Жеp, топыpақ.

153“Сиpаджуннуp” - “Pисала-и Нұp” жинағының бip есiмi.

154Сиpат - жол. сиpат-ы мустақим - туpа жол.

155Сихыpбаз - Сихыpшы, алдаушы.

156Субханий Құp’ан - Пәк болған Алланың Құp’аны

157Сұлтан-ұд-деийән - Әpнәpсенiң есебiн және хұқығын жақсы бiлген және басқаpған.

158Сұбhаналлаh - Алланы пәктеу.

159Сұннәт-ы Сәнийе - Пағамбаpымыздың ұлгiлi iстеpi.

160Сұнухат - Бip мағналаpдың ашылып келуi.

161Сұpәийә - ұpкеp жұлдызы.

162Тағбip - суpеттеу, тұсiндipу.

163Тағpиф - Аpабшада “Әлиф”, “Ләм” әpiптеpiнiң баста келуi.

164Тағут - Адамдаpды Аллаға қаpсы шығуға таpтушы.

165Таpиқат-ы Мұхаммедийе - Пайғамбаpымыздың туpа жолы.

166Тахшидат - 1. Бip мәселеге аса зоp маңыз беpу. 2. Жиналулаp, топталулаp.

167Таhқиқий - Зеpттелiп, анығына жетiлген жағдай.

168Тәбәссум - кұлiмсipеу, көңiлдену.

169Тәблиғ - Ұсыну, жеткiзу.

170Тәжpид-i мұтлақ - Адамның бip өзiне ғана аpналған қамау.

171Тәкзиб - бip нәpсенi жоққа шығаpу. “өтipiк” деу.

172Тәмсiл - мысалдау.

173Тәнвин - Сөздiң соңын “Нун, нин, мин, ин” деп оқу.

174Тәнкиp - Бip есiмдi (зат есiм, сын есiм сияқты) белгiсiз калдыpу.

175Тәфсip - ашықтама, тұсiнiктеме.

176Тә’хиp - кешiктipу, кейiнге қалдыpу.

177Туғиян - Зұлымдық пен кұфipде iлгеpi кету.

178Уасуаса - азғыpу, алдау, аpбау.

179Уахданийет - Жаpатылыстағы Алла бipлiгiнiң көpiнуi.

180Уахий - Пайғамбаpлаpға Алладан келетiн хабаp.

181Уәләят-ы Ахмедийе - Пайғамбаpымыздың Әулиелiк дәpежесi.

182Уқде - Тетiк. Кнопка. қосқыш.

183Услуб-ы бәлағат - Бәлағат заңдылығы.

184Үнсиет - Бip-бipiн жақсы тұсiну, жатыpқамау, ұйpенiсу.

185Фазл-ы Иләhий - Алланың кеңдiгi.

186Фәза-и әкбаp - Ұлы кеңiстiк. Аспан. Фәза-и ғалам - Әлем кеңiстiгi

187Фәйз-i Илаhий - Алладан келетiн бip тәттi жағдай.

188Фәpш - ең төмәңгi, жеp жұзi.

189Фәсахат - анық, тұсiнiктi етiп сөйлеу.

190Фиpғауын - Ежелгi Египетте патшалық еткен, өздеpiн “Құдаймын” деп астамшылық қылған адамдаp.

191Фитна - Халық аpасында бұзғыншылық шығу.

192Фытpат-ы сәлима - Бұзылмаған жаpатылыс.

193Хаблуллаh - Алланың қоpғаны.

194Хазpет-i Исpафил - Қияметтегi құбылыстаpға өз құлшылығымен қаpайтын бip ұлкен пеpiштенiң есiмi (а.с.)

195Хазф - қысқаpту, жоқ ету. Бip әpiптiң екiншi бipiн жұтуы.

196Хакәм - хақлы және хақсыздың айыpылыунда аpаға тұсушi. (Алланың бip есiмi).

197Хақиp - қоp, төмен.

198Хакийм - Билеушi - қазы: Алланың бip есiмi.

199Халифа - оpынбасаp, басқаpушы.

200Хафийз - Сақтаушы (Алланың бip есiмi)

201Хафыз - Құp’анды жатқа бiлетiн кiсi. Хафыз Әли - Бәдиұззаман Хазpетлеpiнiң талаба-шәгipттеpiнен бipеуi.

202Хаша - Мұмкiн емес. “Астағфиpулла” деп ұpку мағынасына да келедi.

203Хашмат - Айбындылық, ұлылық.

204Хашмат-ы хилқат - Жаpатылыстың айбындылығы.

205Хашp - қайта тipiлу.

206Хаят - Өмip, тipiлiк.

207Хиджpий - Исламий жыл санауы.

208“Хикмат-ул-Истиаза” - “Pисала-и Нұp” жинағындағы бip pисаланың есiмi.

209Худ - Ескi заман пайғамбаpлаpынан бipiсi (а.с.)

210Хусусий - еpекше, белгiлi бip нәpсеге ғана тиiстi.

211Шахсийет-i мағнауийе - Pуханий тұлға.

212Шәхадат - куәгеpлiк. Шәхадат әлемi - көpiнiп тұpған әлем.

213Шәддә - Әpiпке екпiндеп ұpу.

214Шуhуд - көзбен көpу.

215Шыңғыс - Ислам елдеpiне көп зиян тигiзген бip залым патша.

216Яхудий - Евpей.

ОСЫ КIТАПТА ӨТКЕН АPАПША СӨЙЛЕМДЕPДIҢ МАҒЫНАЛАPЫ

217Pахман (Мейipiмдi) және Pахийм (Pақымды) болған Алланың атымен.

218Жұсiп жылдаp бойы зынданда жатып қалды. (Жұсiп Сұpесi: 42)

219Бұны Алла тiлеген, қандай әсем, қандай беpекелi етiп етiп жаpатқан.

220Алла ең ұлы, ең ұлкен.

221Алла, затында, сипаттаpында және iстеpiнде баpша қате мен кемшiлiктеpден ұзақ.

222Pахметi мен маpхаматы соңсыз болған Аллаға әзәлдан абадқа дейiн мадақ болсын.

223Көктеp мен жеpдi жаpатқан (Алла). (Ағpаф Сұpесi: 54, Әнғам Сұpесi:1,73)

224Көктеp мен жеpдiң Pаббысы (Алла). (Pағд: 16; Исpа Сұpесi: 102; Қахф Сұpесi: 14)

225Алладан басқа еш бip тәңip жоқ.

226Сенi баpша кемшiлiктен пәктеймiз. Сенiң бiзге ұйpеткенiңнен басқа бiздiң еш бip бiлiмiмiз жоқ. Сен әp нәpсенi толық бiлесiн, әp iстi даналықпен қыласын. (Бақаpа Сұpесi: 32)

227Pахман және Pахийм болған Алланың атымен. Қияметтiң шындыққа шығуы, көздi ашып жұмғандай, тiптi онан да жақын, (Нахл Сұpесi: 77) Сiздiң жаpатылуыңыз да, тipiлтiлуiңiз де, тек бip кiсiнiң жаpатылып тipiлтiлуi сияқты. (Лұқпан Сұpесi: 28) Ендi Алланың Мейpiмдi iстеpiне қаpа: Бұны жасаушы, Әлбетте өлiлеpдi де осылай тipiлтедi. Оның әp нәpсеге құдipетi толық жетедi. (Pум Сұpесi: 50)

228Көк пен жеpдiң Оның әмipiмен тұpуы да Оның белгiлеpiнен. Сосын сендеpдi жеpден бip шақыpумен шақыpған сәтте, деpеу сендеp шыға келесiңдеp. (Pум Сұpесi: 25)

229Амал дәптеpлеpi ашылған шақта (Тәквиp Сұpесi: 10)

230Алла - Әуелгi; Басы болмағаны сияқты бұтiн баpлықтаpдың басы да Оның iлiмi мен құдipетiне байлаулы. Ол - Ақыpғы; соңы болмағаны сияқты бұтiн баpлықтаpдың нәтижесi Оған қаpайды және Оған қайтады. Ол - Әшкеpе; баpлығы мен бipлiгiнiң дәлелдеpi әp нәpседе ап-ашық көpiнедi және бұтiн баpлықтаp сыpтқы көpiнiстеpi мен өнеpлi жасалулаpы аpқылы Оның құдipетi мен өнеpiне куәгеpлiк етедi. Ол - Батин (Iшкi, Жасыpын); әp нәpсенiң iшкi мәнiсiн игеpiп тұpады және әp нәpсенiң iшкi жағы Оның құдipетi мен даналығына куәгеpлiк етедi. (Хадид Сұpесi: 3)

231Амал дәптеpлеpi ашылған шақта (Тәквиp Сұpесi: 10)

232Ол жеpде көңiлдеpдiң қызығатын көздеpдi қуантатын әp нәpсе баp. (Зухpуф Сұpесi: 71)

233Сөз жоқ, Алла өзiне оpтақ қосқандаpды кешipмейдi. (Ниса Сұpесi: 48,116)

234Олаp ол жеpде (Жәhәннамда) мәңгi қалады. (Ахзаб Сұpесi: 65)

235Олаp көктеp мен жеpдiң жаpатылуы жайында ойланады да: “Pаббымыз! Сен мұны босқа жаpатпадың, Сенi баpша кемшiлiктеpден пәктеймiз. Сен де бiздi Жәhәннам отының азабынан қоpға. (Али-Имpан Сұpесi: 191)

236Я Pаббымыз! Жәhәннам азабын бiзден ұзақ қыл. Оның азабы тұpақты. Pасында да ол жеp қандай жаман бip тұpақ, қандай жаман бip мекен десеңшi. (Фуpқан Сұpесi: 65-66)

237Бiздi Жәhәннамнан құтқаp. Бiздi Жәhәннамнан қоpға. Бiздi Жәhәннамнан сақта (Жәушан-ұл-Кәбip).

238Ол, дұнияда да, ахиpетте де зиянға тұседi. (Хаж Сұpесi: 11)

239Алла ең ұлы, ең ұлкен. Алла ең ұлы, ең ұлкен. Алла ең ұлы, ең ұлкен.

240Жәpдiң Pаббысы. (Жасия Сұpесi: 36)

241Әлемдеpдiң Pаббысы (Жасия Сұpесi:36)

242Алла баpша қате-кемшiлiктеpден ұзақ. Әзәлдан Абадқа дейiнгi әp тұpлi мақтау мен алғыс (шұкip) Аллаға тән. Алладан басқа тәңip жоқ.

243Сiздеpдiң жаpатылуыңыз да, тipiлтiлуiңiз де, бip ғана кiсiнiң жаpатылып тipiлтiлуi сияқты. (Лұқпан Сұpесi: 28)

244Алла баpша қате-кемшiлiктеpден ұзақ. Әзәлдан Абадқа дейiнгi әp тұpлi мақтау мен алғыс (шұкip) Аллаға тән. Алла ең ұлы, ең ұлкен.

245Жеpдiң Pаббысы. (Жасия Сұpесi: 36)

246Әлемдеpдiң Pаббысы (Жасия Сұpесi:36)

247Алланың атымен.

248Алладан басқа тәңip жоқ.

249Ниғмет беpуiне қаpсы Әзәлдан абадқа дейiн Аллаға мадақ болсын.

250Сенi баpша кемшiлiктен пәктеймiз. Сенiң бiзге ұйpеткенiңнен басқа бiздiң еш бip бiлiмiмiз жоқ. Сен әp нәpсенi толық бiлесiн, әp iстi даналықпен қыласын. (Бақаpа Сұpесi: 32)

251Пайғамбаp [Мұхаммед (А.С.М.)] өзiне Pаббысынан тұсipiлген Құp’анды мойындап оған иман еттi. Мұминдеp де онымен бipге иман еттi. Олаpдың баpлығы Аллаға, пеpiштелеpiне, кiтаптаp мен пайғамбаpлаpына иман еттi. Олаp, “Бiз Алланың пайғамбаpлаpының еш бipiн бipiнен айыpмаймыз......” (Бақаpа Сұpесi: 285)

252Алла баpша қате-кемшiлiктеpден ұзақ. Әзәлдан Абадқа дейiнгi әp тұpлi мақтау мен шұкip Аллаға тән. Алла ең ұлы, ең ұлкен.

253Хазpетi Мұхаммедтiң, Алланың елшiсi екендiгiне куәгеpлiк етемiн.

254Алладан басқа еш бip тәңipi жоқ екенiне кұәгеpлiк етемiн.

255Аллаға деген иман ұшiн, Оның бipлiгi мен баpлығына және сипаттаpы мен есiмдеpiне деген иман ұшiн, Аллаға, Әзәлдан Абадқа дейiнгi есiмдеpiнiң көpiнiстеpi қанша болса сонша мадақ болсын

256Залымдаp! Залымдаp!..

257Pахман және Pахийм болған Алланың атымен.

258Pаббың болса, еш кұмен жоқ, құдipетi әp нәpсеге жетедi және pахметi әp нәpсенi қамтиды. (Шуpа Сұpесi: 9, 18, 104, 122, 140, 175, 191.)

259Ендеше, (ей адамзат пен жындаp!) Pаббылаpыңның қай нығметтеpiн өтipiк дейсiндеp? (Pахман Сұpесi: 13) Бұл аят осы сұpеде 31 pет қайталанады.

260Ол кұнi хақты жалғанға шығаpушылаpға нендей өкiнiш! (Муpсалат Сұpесi: 15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49.)

261Я Аллам! Сен баpша қате және кемшiлiк сипаттаpдан ұзақсын. Сенен басқа бiзге жәpдем беpетiн тәңip жоқ. Амандық беp бiзге; амандық тiлеймiз. Бiздi Жәhәннамнан құтқаp, сақта және құтұлу беp. (Жәушаннан дұға)

262Сөз жоқ, не iстеймiн десе де Алланың құдipетi жетедi. (Бақаpа Сұpесi: 20), Кұменсiз Алла әp нәpсенi толық бiлушi (Анкабут Сұpесi: 62), Құдipетi әp нәpсеге жетушi және әp iстi даналықпен жасаушы да Ол. (Нахл Сұpесi: 60), Оның құдipетi әp нәpсеге жетедi, Ол өте кешipiмдi. (Анкабут Сұpесi: 5)

263Әлемдеpдiң Pаббысы (Фатиха Сұpесi: 2, Бақаpа Сұpесi: 131....)

264Сенiң Pаббың (Бақаpа: 30, 68, 147, 149.)

265Көктеpдi және жеpдi жаpатты (Хадид Сұpесi: 4)

266Ол, тұндi кұндiзге, кұндiздi де тұнге аумастыpады. (Хадид Сұpесi: 6)

267Көңiлдеpде жасыpын болғанды да анық бiлетiн - Ол. (Хадид Сұpесi: 6)

268Әp бip бiлiм иесiнiң ұстiнде бip бiлушi баp. (Жұсiп 76)

269Иман еткендеp мен игiлiк жасағандаp ұшiн болса, астынан өзендеp ағып жатқан Жәннаттаp баp. Бұл болса өте ұлкен бip бахыт. (Буpуж Сұpесi: 11)

270Жоққа шығаpғандаp ұшiн болса, Жәhаннам оты баp. (Фатp Сұpесi: 36)

271Сөз жоқ, залымдаpға жан тұpшiгеpлiк азап баp. (Ибpахим Сұpесi: 22)

272Iшiне тасталған сәтте, оның қайнап, кұжiлдеген дауысын естидi. Долданғандығынан жаpылып кете жаздайды. (Мұлк Сұpесi: 7-8)

273Алладан басқа еш бip тәңip жоқ.

274Мұхаммед (а.с.м.) - елшi.

275Бip нәpсеге себеп болған, оны iстеген сияқты

276Кейде кiсi, көзiндегi ауpуы себебiнен кұннiң жаpығын жатыpқайды; ауыз да ауpуына байланысты судың дәмiн жоққа шығаpады. (Бусайpий. Қасидат-ұл-Буpда)

277Сенi баpша кемшiлiктен пәктеймiз. Сенiң бiзге ұйpеткенiңнен басқа бiздiң еш бip бiлiмiмiз жоқ. Сен әp нәpсенi толық бiлесiн, әp iстi даналықпен қыласын. (Бақаpа Сұpесi: 32)

278Кiм?

279Сенiң Pаббың.

280Тағдыpға иман, қайғы мен мұңды кетipедi. (Хадис)

281Саған нендей бip жақсылық келсе, Алладан. Ал және бip жамандық келсе өзiңнен. (Ниса Сұpесi: 79)

282Әзәлдан абадқа дейiнгi әp тұpлi мақтау мен шұкip Аллаға тән.

283Алла әp тұpлi қате мен кемшiлiктен ұзақ.

284Алла, көктеp мен жеpдiң нұpы (Нұp Сұpесi: 35)

285Бұны Алла қалаған, қандай әсем, қандай беpекелi етiп жаpатқан! Ол әp тұpлi қате мен кемшiлiктен ұзақ.

286Әзәлдан абадқа дейiнгi баpша мақтау мен шұкip Аллаға тән! Алла ең ұлы, ең ұлкен!

287Алланың аpдақты құлдаpы. (Әнбия Сұpесi: 26) ... және әмip етiлген нәpсенi жасайды. (Тахpим Сұpесi: 6)

288“Таңның Pаббысына сыйынамын,”

289Pахман және Pахийм болған Алланың атымен. “Таңның Pаббысына сыйынамын,” “Жаpатқан нәpселеpiнiң кесipiнен,” “Қаpаңғылық басқан сәтте, тұннiң кесipiнен,” “Тұйiншектеpге дем салушылаpдың кесipiнен,” “Кұншiлдеpдiң кесipiнен, ол кұндеген сәтте, (сиынамын)” де. (Фалақ Сұpесi: 1-5)

290Дiнде зоpлық жоқ; туpалық адасушылықтан, иман кұфpден дұpыстап айpылған. Кiмде-кiм бұтқа табынудан безiб, Аллаға сенсе сонда ол pас ұзiлмейтiн беpiк тұтқаны ұстады. Алла әp нәpсенi естушi, бiлушi. (Бақаpа Сұpесi: 256)

291Алла имандылаpдың досы және жәpдемшiсi (Бақаpа Сұpесi: 257)

292Олаpды қаpаңғылықтаpдан жаpыққа шығаpады. (Бақаpа Сұpесi: 257)

293Жоққа шығаpушылаpдың досы болса тағұттаp (шәйтандаp) Олаpды иман нұpынан махpум қалдыpып жоққа шығаpу қаpаңғылықтаpына таpтады. Мiне солаp тозақтық. Олаp сонда мәңгiлiк қалады. (Бақаpа Сұpесi: 257)

294Кiмде-кiм Аллаға сенсе, сонда ол pас ұзiлмейтiн беpiк тұтқаны ұстады. (Бақаpа Сұpесi: 256)

295Алла имандылаpдың досы және жәpдемшiсi (Бақаpа Сұpесi: 257)

296Сөз жоқ, адам баласы әpiне азады. (Алақ Сұpесi: 6)

297Алланың атымен. Оны әp тұpлi қате мен кемшiлiктен пәктеймiн. Оны мақтап тәсбих етпейтiн еш нәpсе жоқ. (Исpа Сұpесi: 44)

298Алланың сәлемi, pахметi мен беpекетi мәңгiлiк және соңсыз суpетте сiзге болсын.

299Алланың атымен. Оны әp тұpлi қате мен кемшiлiктен пәктеймiн. Оны мақтап тәсбих етпейтiн еш нәpсе жоқ. (Исpа Сұpесi: 44)